الاجتهاد و التقلید محقق حلی (کتاب)مولف: محقق حلی، شیخ نجم الدین، ابو القاسم، جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید هذلی (۶۰۲- ۶۷۶ هجری قمری)، از چهره‌های درخشان علمای شیعه در قرن هفتم هجری. ۱ - موضوعمؤلف در این کتاب به شرح و بررسی قواعد اصول فقه می‌پردازد. این کتاب یک دورۀ کامل از مهمترین مباحث اصولی مطرح در عصر مؤلف است. وی در این کتاب به مباحث مبادی تصوری، خطاب و اقسام آن، حقیقت و مجاز، احکام حروف، اوامر و نواهی، عموم و خصوص، مباحث الفاظ، استثناء، مجمل و مبین، اجماع، خبر واحد، تعادل و تراجیح، نسخ، اجتهاد و تقلید، استصحاب و دیگر مباحث مهم علم اصول پرداخته است. ۲ - ارزش و اعتبارکتاب «معارج الاصول» یکی از ارزشمندترین منابع اصولی شیعه در قرن هفتم است. این کتاب با توجه به مقام علمی و شامخ محقق حلی، از همان زمان نگارش، بسیار مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار گرفت و تا کنون شرح‌ها و تعلیقه‌های فراوانی بر آن نگاشته شده است. کتاب معارج الاصول اثری گرانبها برای دست یابی به دیدگاه‌های اصولی محقق حلی و پیشرفت علم اصول در قرن هفتم هجری است. ۳ - انگیزۀ نگارشمحقق حلی در مقدمۀ کتاب، انگیزۀ خود را از نگارش کتاب این گونه بیان می‌فرماید: «فانه تکرر من جماعة من الاصحاب- ایدهم الله بعصمته و شملهم بعام رحمته- التماس مختصر فی الاصول، مشتمل علی المهم من مطالبه، غیر بالغ فی الاطالة الی حد یصعب علی طالبه، فاجبتهم الی ذلک مقتصرا علی ما لا بد من الاعتناء به، غیر متطاول الی اطالة مسائله.» یعنی: بسیاری از علما- ایدهم الله- بارها از اینجانب درخواست نموده بودند تا رساله‌ای مختصر در علم اصول به نگارش درآورم که شامل مباحث مهم علم اصول باشد و زیاد هم طولانی نباشد که درک آن برای علاقه مندان به فراگیری علم اصول مشکل باشد. من نیز درخواست آنان را اجابت نمودم و این کتاب را که شامل مباحث لازم و ضروری علم اصول است، به رشتۀ تحریر درآوردم بدون آنکه آن را زیاد طولانی سازم. ۴ - شیوۀ نگارشمحقق حلی در آغاز کتاب به بیان معنای واژۀ اصل و فقه می‌پردازد. وی می‌فرماید: اصل به چیزی می‌گویند که چیز دیگری بر آن پایه گذاری شود و یا از آن منشعب گردد و فقه یعنی شناخت و درک مقصود گوینده و در اصطلاح فقها، مجموعۀ دانستنی‌هایی دربارۀ احکام شرعی که از روی دلیل و برهان باشد را گویند. مراد ما از شرعی یعنی هر آنچه از راه شرع ثابت شده و یا شرع آن را تایید کرده باشد و اصول فقه در اصطلاح یعنی راههای فقه به صورت اجمال. ۵ - ویژگی نگارشاز ویژگی‌های این کتاب استدلالی بودن آن است. مؤلف در این کتاب استدلال‌های گوناگونی آورده و به پاسخ گویی به آنها می‌پردازد. از دیگر ویژگی‌های این کتاب، اشاره به دیدگاه‌های اصولی بسیاری از علمای شیعه و سنی است که از این جهت برای کتاب ارزش و اعتبار والایی را ایجاد می‌کند. محقق حلی در این کتاب در اکثر مسائل با رعایت اختصار، به طرح دیدگاه‌های اصولی دیگر علمای علم اصول و ادلۀ آنها و رد یا پذیرش آن همراه با دلیل می‌پردازد. ۶ - شرح و حاشیه بر کتابکتاب معارج الاصول بسیار مورد توجه علمای شیعه قرار گرفته و شرح‌ها و حواشی فراوانی بر آن نگاشته شده است مانند: ۱- شرح معارج الاصول، نوشتۀ میرزا بابا سبزواری. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ مدرسۀ ملا محمد باقر سبزواری در شهر مشهد مقدس موجود است. ۲- شرح معارج الاصول، نوشتۀ میر عبد الصمد حسینی، از احفاد میر سید علیا همدانی حائری عارف. ۳- شرح معارج الاصول، نوشتۀ سید اجل، میر فیض الله بن عبد القاهر حسینی تفرشی (درگذشت ۱۰۲۵ هجری قمری). ۷ - سخن آقا بزرگ تهرانیآقا بزرگ تهرانی در کتاب ارزشمند الذریعة دربارۀ این کتاب می‌فرماید: «معارج الاصول متن مختصر فی اصول الفقه للمحقق الحلی رحمه الله. هو کسائر تصانیفه مما عکف الاصحاب بالشرح و التعلیق.» یعنی: کتاب معارج الاصول نوشتۀ محقق حلی است. این کتاب متنی مختصر در علم اصول فقه است و مانند دیگر تالیفات ایشان بسیار مورد توجه علمای اصحاب قرار گرفته و شرح‌ها و حواشی فراوانی بر آن نگاشته شده است.» ۸ - نسخه‌های خطی۱- نسخه‌ای در کتابخانۀ عمومی آیت‌الله حکیم در نجف اشرف که تاریخ نگارش آن ۱۱۱۷ هجری قمری و به خط محمد مقیم نگاشته شده است. ۲- نسخه‌ای در کتابخانۀ کاشف الغطاء در نجف اشرف. این نسخه به خط احمد بن یوسف نگاشته شده و بر روی آن علامت تملک آیت‌الله کاشف الغطاء و فرزندان ایشان یکی پس از دیگری موجود است. ۳- نسخه‌ای در کتابخانۀ مدرسۀ فیضیه در شهر مقدس قم. تاریخ نگارش این نسخه ۱۲۴۳ هجری قمری است و در شهر اصفهان، به خط ابو القاسم ابن احمد حسینی نگاشته شده است. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعنرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |