اسماعیل بن ابراهیم عقیلی جبرتیجَبَرتی، اسماعیل بن ابراهیم، عارف و عالم بزرگ یمنی قرن هشتم و مؤسس طریقت جبرتیه است. فهرست مندرجات۲ - زندگی‌نامه جبرتی ۳ - استاد جبرتی ۴ - شاگردان جبرتی ۴.۱ - احمد بن رداد ۴.۲ - عبدالکریم جیلی ۴.۳ - شیخ محمد مزاجاجی ۴.۴ - ابوبکر حکاک ۴.۵ - احمد حبایبی ۴.۶ - قطب الدین مزاحم ۵ - لقب شیخ الشیوخ طریقت جبرتی ۶ - مراجعه گروه‌های مختلف مردم به جبرتی ۷ - نام والقاب جبرتی نزد علما و دانشمندان ۷.۱ - نام والقاب جبرتی نزد جیلی ۷.۲ - لقب جبرتی نزد عبدالرحمان بن زکریا ۸ - مریدان جبرتی ۹ - مخالفان جبرتی ۱۰ - جبرتی پیرو مکتب ابن عربی ۱۱ - تأکید جبرتی به خواندن یس ۱۲ - نظر جبرتی درباره اسم اعظم و سماع ۱۳ - آثار شیخ اسماعیل جبرتی ۱۴ - سال و محل دفن جبرتی ۱۵ - ساخت مسجد و مدرسه در زبید به نام جبرتی ۱۶ - طریقت جبرتیه بعد از مرگ جبرتی ۱۷ - جبرتیه شاخه‌ای از اهدلیه ۱۸ - فهرست منابع ۱۹ - پانویس ۲۰ - منابع ۱ - نام، محل تولد و نسب جبرتینام کامل او اسماعیل بن ابراهیم بن عبدالصمد هاشمی عقیلی جبرتی است. وی در سال ۷۲۲ هجری، در شهر زَبید یمن به دنیا آمد. نَسَبش به عقیل ، برادر امام علی علیه‌السلام ، می رسد. ۲ - زندگی‌نامه جبرتیاز زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. در جوانی به تحصیل علم پرداخت و به زهد و عبادت مشغول شد و از بدو جوانی با استادان بزرگی همنشین بود و در علم و فضل سرآمد زمان خود شد. [۱]
ابن حجر عسقلانی، انباءالغمر بابناءالعمر فی التاریخ، ج۵، ص۱۶۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
[۲]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ج۱، ص۱۰۱، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۳]
محمد شوکانی، البدرالطالع، ج۱، ص۱۳۹، بیروت، دارالمعرفه، (بی تا).
۳ - استاد جبرتیگفته شده ابوبکر بن علی بن عمر اَهدَل، شیخ و استاد جبرتی بوده است ولی باتوجه به وفات ابوبکر اهدل در سال ۷۰۰ هجری [۴]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ج۱، ص۳۸۳، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۵]
محمد عبدالرووف بن تاج العارفین مناوی، الکواکب الدریه فی تراجم الساده الصوفیه، ج۲، ص۳۲، أو، طبقات المناوی الکبری، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره (۱۹۹۴).
در صحت این گفته تردید هست.۴ - شاگردان جبرتیاز شاگردان و یاران جبرتی این اشخاص بوده‌اند. ۴.۱ - احمد بن رداداحمد بن ردّاد معروف به ابن ردّاد (متوفی ۸۲۱)، فقیه و عالم و صوفی و قاضی معروف یمنی، که شیخ اسماعیل چهار سال پیش از وفاتش در حضور بعضی مشایخ و مریدان وی را به جانشینی خود بر گزید. [۶]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، مقدمه غنیمی، ص ۳۲، مصر ۱۳۰۴.
[۷]
یوسف زیدان، عبدالکریم الجیلی، فیلسوف الصوفیه، ج۱، ص۶۰، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
ابن ردّاد آثار بسیاری دارد از جمله، موجبات الرحمه و عزائم المغفره، در فضائل اذکار و عبادات، [۸]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۸۹۸، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۹]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱، ص۱۷۸، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
القواعد الوفیه فی اصل حکمه خرقه الصوفیه، [۱۰]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۳۶۰، ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۱]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
وسیله المَلهوف الی اللّه تعالی ثم الی أهل المعروف، و عُدّه المسترشدین اولی الالباب من الزَیْغ و الزَعِل و الشک و الارتیاب. [۱۲]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
۴.۲ - عبدالکریم جیلیعبدالکریم جیلی (متوفی ۸۲۶)، عالم و فیلسوف بزرگ گیلانی، که ظاهراً شیخ اسماعیل التفات خاصی به او نشان می‌داد و جیلی نیز در بسیاری از آثارش از او به بزرگی یاد کرده، جیلی حتی قصیده ای طولانی نیز در مدح جبرتی سروده است. [۱۳]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، ج۲، ص۴۳ـ۴۴، مصر ۱۳۰۴.
[۱۴]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، المناظر الالهیه، ص۲۴، چاپ نجاح محمود غنیمی، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۵]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، المناظر الالهیه، ص۳۵، چاپ نجاح محمود غنیمی، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۶]
سهیله عبدالباعث ترجمان، نظریه وحده الوجود بین ابن عربی و الجیلی، (بی جا) ، ص۵۴۶، منشورات مکتبه خزعل، ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۱۷]
سهیله عبدالباعث ترجمان، نظریه وحده الوجود بین ابن عربی و الجیلی، (بی جا) ، ص۵۵۶، منشورات مکتبه خزعل، ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۱۸]
سهیله عبدالباعث ترجمان، نظریه وحده الوجود بین ابن عربی و الجیلی، (بی جا) ، ص۵۵۸-۵۵۹، منشورات مکتبه خزعل، ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۴.۳ - شیخ محمد مزاجاجیشیخ محمد مِزجاجی (متوفی ۸۲۹)، مورخ یمنی. ۴.۴ - ابوبکر حکاکابوبکر حکاک، شاعر و صوفی اهل یمن. ۴.۵ - احمد حبایبیاحمد حبایبی. ۴.۶ - قطب الدین مزاحمقطب الدین مزاحم. [۱۹]
ابن حجر عسقلانی، انباءالغمر بابناءالعمر فی التاریخ، ج۷، ص۳۲۹ـ۳۳۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
[۲۰]
۳۳۴، احمد بن احمد زبیدی، ج۱، ص۱۰۶، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲۱]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، مقدمه غنیمی ، ص ۳۲، مصر ۱۳۰۴.
[۲۲]
محمدعلی ابوریان، الحرکه الصوفیه فی الاسلام، ج۱، ص۲۸۳، اسکندریه ۱۹۹۴.
۵ - لقب شیخ الشیوخ طریقت جبرتیجبرتی را صاحب احوال و کرامات بسیار دانسته و گفته‌اند که هیچ‌کس از حیث مقام و تعداد مریدان در یمن هم سطح او نبوده است. [۲۳]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ص۱۰۱-۱۰۲، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۲۴]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج۲، ص۲۸۲، قاهره ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵.
ازاین رو، وی را شیخ الشیوخ طریقت و پیشوای اهل حقیقت خوانده‌اند. [۲۵]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ص۱۰۱، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۶ - مراجعه گروه‌های مختلف مردم به جبرتیمردم از همه گروه‌ها نزد او رفت وآمد داشتند. برخی برای عبادت و گرفتن ذکر ، برخی برای رفع حاجات خود و عده‌ای نیز برای سماع نزد او می‌رفتند. [۲۶]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج۲، ص۲۸۲، قاهره ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵.
[۲۷]
محمد عبدالرووف بن تاج العارفین مناوی، الکواکب الدریه فی تراجم الساده الصوفیه، ج۲، ص۱۲۷، أو، طبقات المناوی الکبری، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره (۱۹۹۴).
۷ - نام والقاب جبرتی نزد علما و دانشمندان۷.۱ - نام والقاب جبرتی نزد جیلیجیلی از او با نام ابوالمعروف و القابی همچون سیدالاولیاء، قطب کامل، غریب الاولیاء، قطب اکبر و کبریت احمر یاد کرده است. [۲۸]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، ج۲، ص۴۳، مصر ۱۳۰۴.
[۲۹]
یوسف زیدان، عبدالکریم الجیلی، فیلسوف الصوفیه، ج۱، ص۲۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۳۰]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ص۱۰۱، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۷.۲ - لقب جبرتی نزد عبدالرحمان بن زکریاعبدالرحمان بن زکریا، از فقهای آن عصر، نیز وی را نقادالاولیاء خطاب نموده و گفته است کسی در شام و یمن و عراق و حرمین شریفین مانند اسماعیل جبرتی یافت نمی‌شود. [۳۱]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ج۱، ص۱۰۴، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۳۲]
یوسف بن اسماعیل نبهانی، جامع کرامات الاولیاء، ج۱، ص۵۹۴، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۸ - مریدان جبرتیبسیاری از علما و حکمرانان، از جمله سلطان اشرف، از مریدان او بودند. [۳۳]
عبدالرحمان بعکر، کواکب یمنیّه فی سماءالاسلام، ج۱، ص۴۴۷، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۹ - مخالفان جبرتیجبرتی مخالفانی نیز داشت، از جمله شیخ عبدالرحیم أمیوطی و همچنین احمد ناشری که از علما بود و با جبرتی و طریقت وی عناد می‌ورزید اما به سبب حمایت سلطان اشرف از جبرتی مخالفتش بی نتیجه ماند. [۳۴]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ج۲، ص۲۸۳، قاهره ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵.
[۳۵]
محمد عبدالرووف بن تاج العارفین مناوی، الکواکب الدریه فی تراجم الساده الصوفیه، ج۳، ص۱۲۶، أو، طبقات المناوی الکبری، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره (۱۹۹۴).
عالمی به نام صالح المصری نیز به این دلیل که در یکی از منظومه‌هایش از جبرتی انتقاد کرده بود، به هند تبعید شد. [۳۶]
ابن حجر عسقلانی، انباءالغمر بابناءالعمر فی التاریخ، ج۵، ص۱۶۲ـ۱۶۳ و پانویس ۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۶.
[۳۷]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، به نقل از شاعری یمنی به نام جمال زُوالی/ ذوالی، قاهره ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵.
۱۰ - جبرتی پیرو مکتب ابن عربیجبرتی از پیروان مکتب ابن عربی بود و اظهار می‌داشت که سالک نباید از مطالعه کتب ابن عربی غافل بماند. [۳۸]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، ج۱، ص۸ ـ۹، مصر ۱۳۰۴.
او به شاگردان خود توصیه می‌کرد همیشه نسخه‌ای از فصوص الحکم ابن عربی را به همراه داشته باشند.۱۱ - تأکید جبرتی به خواندن یسهمچنین به خواندن سوره یس در بر آورده شدن حاجات و رفع مشکلات تأکید می‌کرد، ازاین رو، پیروان وی به «اهل یس» معروف اند. [۳۹]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ج۱، ص۱۰۲، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۴۰]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵.
[۴۱]
یوسف بن اسماعیل نبهانی، جامع کرامات الاولیاء، ج۱، ص۵۹۳، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۲ - نظر جبرتی درباره اسم اعظم و سماعدر باره ذکر و اسم اعظم و سماع نیز آرا و سخنان بسیاری از او نقل شده است. وی معتقد بود هرکس گشایشی از هر اسمی یابد آن اسم در حق او اسم اعظم است، زیرا اسم اعظم همان چیزی است که به واسطه آن دعا مستجاب می‌شود. وی سماع را موجب گشایش می‌دانست و می‌گفت به میزان توجه به اوراد و دانستن معانی آن‌ها در حین سماع، خداوند به انسان توجه می‌کند. [۴۲]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
[۴۳]
یوسف بن اسماعیل نبهانی، جامع کرامات الاولیاء، ج۱، ص۵۹۲، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴۴]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، المناظر الالهیه، ص۳۵، چاپ نجاح محمود غنیمی، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۳ - آثار شیخ اسماعیل جبرتیاز آثار شیخ اسماعیل جبرتی اطلاعی در دست نیست، تنها گفته شده است که مریدان شیخ، کرامات وی را در کتابی (که نام آن معلوم نیست) گردآوری نموده‌اند. [۴۵]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ج۱، ص۱۰۱، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۱۴ - سال و محل دفن جبرتیجبرتی در سال ۸۰۶ هجری وفات یافت و در باب السهام در شهر زبید دفن شد و برایش آرامگاه باشکوهی ساختند. ۱۵ - ساخت مسجد و مدرسه در زبید به نام جبرتیمسجد معروفی نیز در شهر زبید به نام شیخ جبرتی احداث شده و در مجاورت آن مدرسه بزرگی برای صوفیه ، آن هم به نام او، بنا گردیده که به احیای تصوف در یمن کمک بسیاری کرده است. [۴۶]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، ص ۲۰ـ۲۱، مصر ۱۳۰۴.
[۴۷]
سهیله عبدالباعث ترجمان، نظریه وحده الوجود بین ابن عربی و الجیلی، ج۱، ص۵۶۳، (بی جا) ، منشورات مکتبه خزعل، ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
او را حامی معنوی شهر زبید دانسته‌اند.۱۶ - طریقت جبرتیه بعد از مرگ جبرتیپس از مرگ اسماعیل جبرتی، طریقت جبرتیه را فرزندش، رضی الدین ابوبکر صدیق (متوفی ۸۲۳)، و پس از او نوه‌اش، اسماعیل بن ابی بکر (متوفی ۸۷۵)، که فقط پانزده سال داشت و در کسب علم و معارف دینی سرآمد زمان خود بود، [۴۸]
احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، ج۱، ص۱۰۶ـ۱۰۷، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
ادامه دادند.۱۷ - جبرتیه شاخه‌ای از اهدلیهجبرتیه را شاخه‌ای از اهدلیه منسوب به ابوالحسن علی بن عمر اَهْدَل حسینی، دانسته‌اند. هر دو طریقت به ابن عربی گرایش دارند. [۴۹]
عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، مقدمه غنیمی ، ص ۳۰، مصر ۱۳۰۴.
۱۸ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، انباءالغمر بابناءالعمر فی التاریخ، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۷ـ۱۳۹۶/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۶. (۲) محمدعلی ابوریان، الحرکه الصوفیه فی الاسلام، اسکندریه ۱۹۹۴. (۳) عبدالرحمان بعکر، کواکب یمنیّه فی سماءالاسلام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۴) سهیله عبدالباعث ترجمان، نظریه وحده الوجود بین ابن عربی و الجیلی، (بی جا) ، منشورات مکتبه خزعل، ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۵) عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفه الاواخر و الاوائل، مصر ۱۳۰۴. (۶) عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، مراتب الوجود و حقیقه کل موجود، قاهره، مکتبه الجندی، (بی تا). (۷) عبدالکریم بن ابراهیم جیلی، المناظر الالهیه، چاپ نجاح محمود غنیمی، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۸) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۹) احمد بن احمد زبیدی، طبقات الخواص، اهل الصدق و الاخلاص، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. (۱۰) یوسف زیدان، عبدالکریم الجیلی، فیلسوف الصوفیه، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۱) یوسف زیدان، الفکر الصوفی بین عبدالکریم الجیلی و کبار الصوفیه، قاهره ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۱۲) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره ۱۳۵۳ـ ۱۳۵۵. (۱۳) محمد شوکانی، البدرالطالع، بیروت، دارالمعرفه، (بی تا). (۱۴) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا). (۱۵) محمد عبدالرووف بن تاج العارفین مناوی، الکواکب الدریه فی تراجم الساده الصوفیه، أو، طبقات المناوی الکبری، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره (۱۹۹۴). (۱۶) یوسف بن اسماعیل نبهانی، جامع کرامات الاولیاء، چاپ ابراهیم عطوه عوض، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. ۱۹ - پانویس
۲۰ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جبرتی»، شماره۴۴۶۸. |