ابوحمزه ثمالیابوحمزه ثُمالی ثابت بن دینار، مشهور به ابوحمزه ثمالیو ابن ابی صفیه، راوی ، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد ، امام باقر ، امام صادق و امام کاظم علیهم‌السلام است. ۱ - تولدسال تولد وی دقیقاً معلوم نیست اما با توجه به این‌که از زاذان کِنْدی (متوفی ۸۲) روایت نقل کرده است، باید پیش از ۸۲ به دنیا آمده باشد. [۱]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۳۵۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ابوحمزه اهل کوفه بود. [۲]
محمدبن عمرو عقیلی مکی، کتاب الضعفاء الکبیر، ج۱، ص۱۷۲، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۳]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲ - مسکن و قبیلهآل مُهَلَّب او را از موالی خود می‌دانستند اما نجاشی [۴]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
این ادعا را رد کرده است.ابن بابویه [۵]
ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴ مشیخه، ص۳۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
او را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل دانسته و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت وی در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد ذکر کرده است.ابوحمزه در کوفه با زیدبن علی مراوده داشته [۶]
ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبرامیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، ج۱، ص۱۴۰، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، (قم) ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
و شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بوده است. ۳ - فرزندانسه فرزند ابوحمزه، یعنی حمزه و نوح و منصور، نیز در قیام زیدبن علی کشته شدند. [۸]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۴ - درگذشتسال وفات ابوحمزه ۱۵۰ ذکر شده است [۹]
ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴ مشیخه، ص۳۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
اما به دلیل روایت حسن بن محبوب (۱۴۹ـ۲۲۴) از او، تاریخ وفاتش باید بعد از ۱۵۰ باشد. [۱۲]
محمد بن یعقوب کلینی، الاصول من الکافی، ج۱، ص۳۶۸.
در باب تاریخ وفات ابوحمزه اقوال دیگری هم وجود دارد که منشأ آن‌ها تصحیفاتی است که در کتابهای حدیثی و رجالی رخ داده است. [۱۵]
ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی، ج۱، ص۱۷، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۷۸ ش.
۵ - جایگاه و منزلتیعقوبی [۱۶]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۶۲ـ۳۶۳.
[۱۷]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۹۰ـ۳۹۱.
ابوحمزه را از فقهای کوفه شمرده است و کشی [۱۸]
محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
و نجاشی [۱۹]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
در باب منزلت والای وی روایاتی نقل کرده اند.۶ - مذمتدو روایت در ذم ابوحمزه نیز در رجال کشی [۲۰]
محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۲۰۱، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
آمده است که از دیدگاه خوئی [۲۱]
سید ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۳۸۹ـ۳۹۰.
اشکالات سندی دارند.۷ - اساتید و شاگردانابوحمزه شیوخ و راویان بسیاری دارد. مزّی [۲۲]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۴، ص۳۵۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و خوئی [۲۳]
سید ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۲۱، ص۱۳۵.
فهرستی آورده‌اند شامل کسانی که ثمالی از آن‌ها روایت کرده و کسانی که از ثمالی حدیث نقل کرده‌اند.اگر چه غالباً اهل سنّت وی را قدح و تضعیف کرده‌اند، [۲۴]
ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۲، ص۵۲۰، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
حاکم نیشابوری در المستدرک [۲۵]
محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۲، ص۴۷۴، بیروت: دارالمعرفه.
[۲۶]
محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۲۲۲، بیروت: دارالمعرفه.
از ابوحمزه حدیث نقل کرده و حکم به صحت آن‌ها داده و در خطبه کتاب [۲۷]
محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۲ـ۳، بیروت: دارالمعرفه.
به وثاقت جمیعِ راویانی که در طرق حدیثی او وارد شده‌اند، تصریح کرده است.۸ - آثارنجاشی [۲۸]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۵۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
از آثار ابوحمزه به تفسیرالقرآن، کتاب النوادر و رسالة الحقوق عن علی بن الحسین علیه‌السلام اشاره کرده است.۸.۱ - تفسیر قرآنطریق و متن متداول تفسیرِ ابوحمزه در میان امامیه، به روایت ابوبکر محمدبن عمر جِعابی از ابوسهل عمروبن حمدان در محرّم ۳۰۷، از سلیمان بن اسحاق مُهَلَّبی است و سلیمان بن اسحاق در ۲۶۷ در بصره، تفسیر ابوحمزه را از طریق عموی خود، ابوعمرو عبدربه مهلَّبی، از ابوحمزه روایت کرده است. [۲۹]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۵۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
عبداللّه بن حمزه منصورباللّه (متوفی ۶۱۴) [۳۰]
عبداللّه بن حمزه منصور باللّه، العقد الثمین فی تبیین احکام الائمة الهادین، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۵۴، نسخه عکسی کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی قم، ش ۲۰.
ضمن اشاره به این طریق روایت تفسیر ابوحمزه، به تفاوت متن این روایت با تحریری از تفسیر که میان اهل سنّت رواج داشته، اشاره کرده و چند نقل از تحریری را که به روایت جعابی است، آورده است.۸.۱.۱ - استفاده مولفینظاهراً احمدبن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) که در تألیف تفسیر خود، الکشف والبیان، از تفسیر ابوحمزه استفاده کرده، [۳۱]
احمدبن محمد ثعلبی، الکشف والبیان، ج۱، ص۸۲، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
از همین تحریر بهره برده است. [۳۲]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱ جزء ۳، ص۲۷۳، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
متن تفسیر ابوحمزه تا قرن ششم باقی بوده است. طبرسی در مجمع البیان [۳۳]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۵۰.
[۳۴]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۵۲.
و ابن شهرآشوب (متوفی ۵۸۸) در مناقب آل ابی طالب [۳۵]
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۱، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
[۳۶]
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۷۰، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
[۳۷]
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۷۱، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
[۳۸]
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۶۱، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
از این تفسیر، روایاتی نقل کرده‌اند.۸.۱.۲ - روایات تفسیریعبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، روایات منقول از ابوحمزه را ــ که صبغه تفسیری داشته یا در منابع به نقل آن‌ها از تفسیر ابوحمزه اشاره شده ــ در کتابی با عنوان تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة بن ثابت بن دینارالثمالی گردآوری کرده است (قم ۱۳۷۸ ش). در تفسیر ابوحمزه، بر خلاف تفاسیر مأثور دیگر، احادیث مرسل کمتری دیده می‌شود. ابوحمزه به اسباب نزول توجه داشته و ضمن توجه به فضائل اهل بیت علیهم‌السلام، از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به اجتهاد و قرائت و لغت و نحو و نقل آرای مختلف در معنای آیات اهتمام ویژه داشته است. [۳۹]
ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی، ج۱، ص۶۰ـ۶۶، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۷۸ ش.
۸.۲ - دعاابوحمزه از برخی امامان دعاهای متعددی تعلیم گرفته است. شیخ طوسی [[]] در مصباح المتهجّد، [۴۳]
محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۵۸۲ ـ۶۰۴، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
به نقل از ابوحمزه، دعایی از امام زین العابدین علیه‌السلام آورده است.این دعا که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود، به دعای ابوحمزة ثمالی مشهور است و شروحی نیز بر آن نوشته شده است. [۴۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۲۴۶.
این دعای نسبتاً طولانی مضامین اخلاقی و عرفانی والایی دارد و خواندن آن در بین شیعیان متداول است. ۸.۳ - کتاب النوادرنجاشی [۴۵]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
از دیگر آثار ثمالی، به کتاب النوادر به روایت حسن بن محبوب از ابوحمزه اشاره کرده و طریق خود را در نقل این کتاب آورده است.شیخ طوسی [۴۶]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۰۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
نیز در کنار کتابی به نام کتاب الزهد از کتاب النوادر سخن گفته و طریق خود را در روایتِ این دو کتاب به روایت حُمَیْدبن زیاد (متوفی ۳۱۰) از ابوجعفر محمدبن عیاش بن عیسی از ابوحمزه آورده است.۸.۴ - رسالة الحقوقاثرِ دیگر ابوحمزه، چنانکه گفته شد، رسالة الحقوق عن علی بن الحسین علیه‌السلام است. متن این رساله با تغییرات اندکی در دو تحریر، یکی به روایت ابن بابویه [۴۷]
ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۳۶۸ـ ۳۷۵، قم ۱۳۶۲ ش.
[۴۸]
ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۷۶ـ۳۸۱، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و دیگری به روایت ابن شُعْبَة حَرّانی (قرن چهارم)، در کتاب تحف العقول باقی مانده است.عباس علی موسوی متن این رساله را بر اساس متن تحف العقول با عنوان رسالة الحقوق (بیروت ۱۴۱۲) شرح کرده است. ۸.۵ - مسندعبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، مجموعه روایات فقهی منقول از ابوحمزه را گرد آورده و بر اساس ابواب فقهی در کتاب مسند ابی حمزه ثابت بن دینارالثمالی (قم ۱۴۲۰) به چاپ رسانده است. در منابع، در بین آثار ابوحمزه، به تألیف مسند اشاره‌ای نشده و تنها شیخ طوسی [۵۰]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۰۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
از تألیف اثری به نام کتاب یاد کرده که ظاهراً مقصود وی از این عنوان، اصل (یکی از اصول اربعمائه) است.۹ - طرق شیخ طوسیشیخ طوسی [۵۱]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۵۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
دو طریق در روایت کتاب (اصل) ابوحمزه یاد کرده است: نخست به روایت جماعتی از عالمان امامیه از شیخ صدوق به روایت پدر صدوق و محمدبن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳) و موسی بن متوکل از سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی ۲۹۹ یا ۳۰۱) و عبداللّه بن جعفر حِمْیَری از احمدبن محمدبن عیسی از حسن بن محبوب از ابوحمزه و دوم از طریق احمدبن عَبْدون (متوفی ۴۲۳)، از ابوطالب عبیداللّه بن احمد انباری (متوفی ۳۵۶)، از حمیدبن زیاد که وی نیز این کتاب را به روایت یونس بن علی عطار از ابوحمزه نقل کرده است.تشابه سندی این طریق با طریق کتابُ المِراح حسن بن محبوب دلالت دارد بر این‌که حسن بن محبوب روایاتی از این کتاب را در کتاب المراح خود نقل کرده است. [۵۲]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۲۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
شیخ طوسی [۵۳]
محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۵۱۷، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم.
[۵۴]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۰۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
در شرح حال یونس بن علی عطار گفته است که حمیدبن زیاد، کتاب ابوحمزه را از طریق وی روایت کرده، اما به نظر می‌رسد که این روایت با واسطه بوده، زیرا عطار از جمله مشایخ حمیدبن زیاد بوده است [۵۵]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۲۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۵۶]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۴۸۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
و به سبب اختلاف طبقة حدیثی، وی نباید راوی مستقیم از ابوحمزه باشد.۱۰ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) ابن بابویه، الامالی، قم ۱۳۶۲ ش. (۳) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۴) ابن شعبة، تحف العقول عن آل الرسول، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش. (۵) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم. (۶) ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبرامیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، (قم) ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۷) ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۸) ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۷۸ ش. (۹) احمدبن محمد ثعلبی، الکشف والبیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۱۰) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه. (۱۱) سید ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث. (۱۲) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۳) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن. (۱۴) محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۵) محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم. (۱۶) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۱۷) محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۸) محمدبن عمرو عقیلی مکی، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۱۹) محمد بن یعقوب کلینی، الاصول من الکافی. (۲۰) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۱) عبداللّه بن حمزه منصور باللّه، العقد الثمین فی تبیین احکام الائمة الهادین، نسخه عکسی کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی قم، ش ۲۰. (۲۲) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۲۳) یعقوبی، تاریخ. (۲۴) محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش؛ ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثمالی»، شماره۴۲۷۰. رده‌های این صفحه : اسلام‌شناسان مسلمان شیعه | اصحاب امام باقر | اصحاب امام سجاد | اصحاب امام صادق | اصحاب امام کاظم | اصحاب امام باقر علیه السلام | راویان ثقه | رجال | عارفان | علمای قرن اول
|