ابن‌محبوب حسن بن محبوب سراد بجلیاِبْنِ مَحْبوب، حسن بن محبوب بن وهب بن جعفر بن وهب سَرّاد (زراد) بَجَلی (۱۴۹-۲۲۴ق/۷۷۶-۸۳۹م)، از راویان امامی کوفه است. ۱ - زندگیطوسی کنیه او را ابوعلی آورده است. [۱]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۲۶، نجف، کتابخانه مرتضویه.
اطلاعات درباره زندگی وی برگرفته از گفته‌های نواده او جعفر بن محمد بن حسن است که توسط کشی نقل شده است. [۲]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۵۸۴، مشهد، ۱۳۴۸ش.
وهب جد اعلای حسن بنده‌ای از «سِند» بود که به زره‌سازی اشتغال داشت و توسط جریر بن عبدالله بجلی، صحابی پیامبر (ص) ، آزاد گشته بود. دادن نسبت سراد (زره ساز) و بجلی به ابن محبوب، به همین مناسبت بوده است. [۳]
نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، ج۱، ص۴۳۸، قم، ۱۴۰۷ق.
تاریخ وفات و عمر او نیز در همین سند گزارش شده است.۲ - مشایخوجود نام بعضی از محدثان متقدم چون ابوحمزه ثمالی (د ۱۵۰ق) در مرتبه شیوخ ابن محبوب در پاره‌ای از اسانید، موجب شده تا رجالیان معاصر در صحت آنها تردید نمایند. البته باید در نظر داشت که جز روایت ابن محبوب از ابوحمزه که از همان سده ۳ق/۹م توجه اهل فن را جلب کرده و موجب شده بود تا برخی در امانت ابن محبوب تردید کنند، [۴]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۵۱۲، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۵]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۵۸۵، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۶]
نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، ج۱، ص۸۲، قم، ۱۴۰۷ق.
دقت دیگر اسانید اندکی که در آنها ابن محبوب از رجال هم طبقه ابوحمزه روایت کرده، نیز می‌تواند مورد تردید قرار گیرد. ۲.۱ - روایت از امام صادق (ع)درباره روایت ابن محبوب از امام صادق (ع) که در دو سند [۷]
الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، به کوشش علی اکبر غفاری، ج۱، ص۲۳۱، تهران، ۱۴۰۲ق.
[۸]
ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، ج۲، ص۲۴۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۰ق.
دیده می‌شود، این را نیز باید افزود که آن هر دو مستند فاقد دقت کافی شمرده می‌شوند. در ضمن، شاید بتوان روایات او از رجال این طبقه را نوعی ارسال در سند دانست که در آن زمان میان راویان امامی چندان غریب نمی‌نمود. بنابراین در مورد کسانی که نام آنان در اسانید روایات پس از ابن محبوب قرار گرفته، نمی‌توان با قاطعیت نظر داد که شیوخ بی‌واسطه او بوده‌اند، چنانکه درباره نام‌های واقع شده پیش از ابن محبوب نیز می‌توان تردید کرد که راویان مستقیم او بوده باشند. به هر روی طوسی در الفهرست [۹]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۴۶، نجف، کتابخانه مرتضویه.
روایت او را از ۶۰ تن از اصحاب امام صادق (ع) مورد تأیید قرار داده اند.در فهرست‌هایی که بر اساس اسانید روایات تنظیم شده، به ویژه در اسانید الحسن بن محبوب اثر شبیری زنجانی ، شمار کسانی که ابن محبوب از آنان روایت کرده، بسیار بیش از این تعداد است و در میان آنان نام رجالی چون علی بن رئاب، هشام بن سالم جوالیقی، عبدالله بن سنان، علاءبن رزین، محمد بن نعمان صاحب الطاق، عبدالله بن بکیر، علی بن ابی حمزه بطائنی، حسن بن صالح بن حی و ابوالجارود زیاد بن منذر به چشم می‌خورد. ۲.۲ - روایت از امام کاظم (ع)با اینکه نام او را در میان اصحاب امام کاظم (ع) آورده‌اند، [۱۰]
۵۳، برقی، احمد، الرجال، ج۱، ص۴۸-۴۹، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
[۱۱]
طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۳۴۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
ولی روایتی که ابن محبوب به طور روشن از آن امام نقل کند، دیده نمی‌شود. [۱۲]
کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، ج۳، ص۳۳۰، تهران، ۱۳۷۷ق.
[۱۳]
ابن بابویه، محمد، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۱، ص۱۷۵، نجف، ۱۳۷۶ق.
و دیگر مواضعی که روایت او از ابوالحسن (ع)، بدون تعیین، دیده می‌شود. ۲.۳ - روایت از امام رضا (ع)درباره امام رضا (ع) علاوه بر اینکه ابن ندیم [۱۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۶.
و طوسی [۱۵]
طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۳۷۲، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
او را از اصحاب وی شمرده‌اند، روایاتی از ابن محبوب به نقل از آن امام (ع) در دست است که در اکثر آنها تصریح شده که ارتباط به صورت مکاتبه بوده است؛ [۱۶]
کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، ج۱، ص۲۱۶، تهران، ۱۳۷۷ق.
[۱۷]
طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۶، ص۳۴۵، نجف، ۱۳۷۸ق.
[۱۸]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۵۸۵، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۲.۴ - روایت از امام جواد (ع)اما اینکه ابن ندیم [۱۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۶.
ابن محبوب را از صحابه امام جواد (ع) نیز شمرده، در منابع دیگر تأیید نشده است. ۳ - راویاندر مورد روایت کنندگان از ابن محبوب باید گفت در اسانید روایات نام نزدیک به ۱۰۰ تن به عنوان راوی حدیث از وی دیده می‌شود که از مشاهیر آنان حسین بن سعید اهوازی، ابراهیم بن هاشم قمی، احمد بن ابی عبدالله برقی، احمد بن محمد سیاری، فضل بن شاذن ، ابراهیم بن محمد ثقفی ، محمد بن حسین بن ابی الخطاب و احمد بن محمد بن عیسی اشعری شایان ذکرند. [۲۰]
اهوازی، حسین، الزهد، به کوشش غلامرضا عرفانیان، ج۱، ص۶، قم، ۱۳۹۹ق.
[۲۱]
قمی، علی، تفسیر، ج۱، ص۳۶، نجف، ۱۳۸۶-۱۳۸۷ق.
[۲۲]
برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث، ج۱، ص۸، قم، ۱۳۷۱ق.
[۲۳]
ابن شاذان، فضل، «مختصر اثبات الرجعه»، ج۱، ص۴۴۸، مجله تراثنا، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵.
[۲۴]
سیاری، احمد، التنزیل و التحریف، ج۱، ص۷ ب، نسخه خطی کتابخانه مرعشی، شم ۵۲۲۲.
[۲۵]
ابن طاووس، علی، الیقین، ج۱، ص۴۱، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
[۲۶]
ابوغالب زراری، رساله فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، ج۱، ص۸۹، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
[۲۷]
ابن بابویه، محمد، «مشیخه الفقیه»، همراه ج ۴ فقیه، ج۱، ص۴۹.
[۲۸]
شبیری زنجانی، موسی، اسانید الحسن بن محبوب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
۴ - جایگاه علمیکشی او را، به قول ارجح، پنجمین نفر از شش تن اصحاب اجماع در میان اصحاب امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) شمرده است. [۲۹]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۵۵۶، مشهد، ۱۳۴۸ش.
در قول دیگری به جای وی حسن ابن علی بن فضال را قرار داده است. طوسی نیز او را توثیق کرده و از ارکان اربعه در عصر خود شمرده است [۳۰]
طوسی، محمد، الرجال، ص۳۷۲، ج۱، ص۴۶-۴۷، طوسی محمد الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
و نیز در روایات آمده که امام رضا (ع) او را ثنا گفته است. [۳۱]
شهید اول، محمد، ذکری الشیعه، ج۱، ص۷۴، تهران، ۱۲۷۱-۱۲۷۲ق.
در منابع پیشین چون رجال کشی [۳۲]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۵۵۶، مشهد، ۱۳۴۸ش.
از ابن محبوب به عنوان فقیه یاد شده و عناوین آثار یافت نشده او نیز این نکته را تأیید می‌کند، اما عنوان فقیه را در این مورد باید به عرصه فقه روایی محدود شمرد. [۳۳]
محقق حلی، جعفر، المعتبر، ج۱، ص۷، چاپ سنگی، ۱۳۱۸ق.
۵ - آثار۱. مهم‌ترین اثر منتسب به این محبوب کتاب المشیخه است که احمد بن حسین بن عبدالملک آن را براساس نام مشایخ ابن محبوب مرتب کرده است. [۳۴]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۲۳، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۳۵]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۴۷، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۳۶]
نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، ج۱، ص۸۰، قم، ۱۴۰۷ق.
گفته شده که این کتاب در میان متقدمان شیعه ، بیش از مختصر مزنی میان شافعیان شهرت داشته است. [۳۷]
طبرسی، فضل، اعلام الوری، ج۱، ص۴۱۶، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
کتاب المشیخه با ترتیب ابن عبدالملک، از طریق ابوالحسن ابن زبیر (ه م) به ابوعبدالله ابن عبدون (ه م) و از طریق او به طوسی رسیده [۳۸]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۲۳-۲۴، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۳۹]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۴۷، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۴۰]
طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹، نجف، ۱۳۷۸ق.
[۴۱]
طوسی، محمد، استبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۱، ص۱۰۶، نجف، ۱۳۷۵ق.
[۴۲]
طوسی، محمد، «مشیخه التهذیب»، ج۱، ص۵۶-۵۸، همراه با ج ۱۰ تهذیب.
و از طریق طوسی نیز به کسانی چون قطب‌الدین راوندی رسیده است. [۴۳]
راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۱۷، قم، ۱۴۰۹ق.
طریق دیگری نیز به روایت تَلعکبری (ه م) از ابن عقده (ه م) وجود داشته که مورد استفاده طوسی در تهذیب [۴۴]
طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۱، ص۱۲۲، نجف، ۱۳۷۸ق.
[۴۵]
طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۱، ص۱۶۸، نجف، ۱۳۷۸ق.
قرار گرفته و بعدها به دست ابن طاووس رسیده است. [۴۶]
ابن طاووس، علی، فلاح السائل، ج۱، ص۲۴۳، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
[۴۷]
ابن طاووس، علی، فلاح السائل، ج۱، ص۲۵۹، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
اگرچه روایات ابن محبوب در تدوین کتب اربعه شیعه بسیار مورد توجه بوده، ولی ترتیب ابن عبدالملک از المشیخه تنها در آثار طوسی و در سطحی محدود، مورد استفاده قرار گفته است. [۴۸]
طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۱، ص۱۲۱، نجف، ۱۳۷۸ق.
[۴۹]
طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۶، ص۱۶۰، نجف، ۱۳۷۸ق.
[۵۰]
طوسی، محمد، استبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۱، ص۱۰۶، نجف، ۱۳۷۵ق.
[۵۱]
طوسی، محمد، استبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۳، ص۶، نجف، ۱۳۷۵ق.
[۵۲]
نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، ج۱، ص۸۰، قم، ۱۴۰۷ق.
گویا المشیخه تنها اثری است که از ابن محبوب به متأخران رسیده و در سده ۶ق/۱۲م مورد استفاده راوندی [۵۳]
راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۱۷، قم، ۱۴۰۹ق.
و حسن بن فضل طبرسی در مکارم الاخلاق [۵۴]
طبرسی، حسن، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۲۸۱، بیروت، ۱۳۹۲ق.
واقع شده و ابن ادریس گزیده‌هایی از آن را در «مستطرفات» السرائر [۵۵]
ابن ادریس، محمد، السرائر، ج۱، ص۴۸۰-۴۸۳، تهران، ۱۲۷۰ق.
آورده است. در سده ۷ق محقق حلی در المعتبر [۵۶]
محقق حلی، جعفر، المعتبر، ج۱، ص۵۷، چاپ سنگی، ۱۳۱۸ق.
و نیز در سطحی گسترده‌تر ابن طاووس، در آثار خود از آن بهره برده‌اند. [۵۷]
ابن طاووس، علی، «اجازات»، بحار الانوار مجلسی، ج۱، ص۴۳، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج ۱۰۴.
[۵۸]
ابن طاووس، علی، الامان، ج۱، ص۸۳، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
[۵۹]
ابن طاووس، علی، فتح الابواب، به کوشش حامد خفاف، ج۱، ص۲۷۱، قم، ۱۴۰۹ق.
[۶۰]
ابن طاووس، علی، فلاح السائل، ج۱، ص۱۵۷، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
[۶۱]
ابن طاووس، علی، محاسبه النفس، ج۱، ص۳۶، تهران، ۱۳۱۸ق.
[۶۲]
ابن طاووس، علی، الملاحم و الفتن، ج۱، ص۱۸۳، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
[۶۳]
به نقل از «غیاث سلطان الوری»، شهید اول، محمد، ج۱، ص۷۴، ذکری الشیعه، تهران، ۱۲۷۱-۱۲۷۲ق.
در سده ۹ق نیز حسن بن سلیمان حلی در مختصر بصائر الدرجات [۶۴]
حسین بن سلیمان، حلی، مختصر بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۹۴- ۱۹۵، نجف، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م.
مطالبی از این کتاب نقل کرده و شهید ثانی در سده ۱۰ق حدود هزار حدیث از المشیخه را برگزیده و در تألیفی گرد آورده بوده است. [۶۵]
حرعاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۸۷، بغداد، ۱۳۸۵ق.
گفتنی است که در سده ۴ق ابوسلیمان داوود بن کوره قمی ترتیب دیگری از کتاب المشیخه فراهم کرده بود که در آن براساس ابواب فقهی مرتب شده بود، [۶۶]
نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، ج۱، ص۱۵۸، قم، ۱۴۰۷ق.
ولی ظاهراً چندان مورد اقبال قرار نگرفت. [۶۷]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۶۸، نجف، کتابخانه مرتضویه.
۲. از دیگر آثار ابن محبوب می‌توان التفسیر ، ۳. النکاح ، ۴. الحدود ، ۵. الدیات را نام برد. [۶۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۶.
[۶۹]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۴۷، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۷۰]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۳۳، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
۶. همچنین طوسی [۷۱]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۴۷، نجف، کتابخانه مرتضویه.
از اثری دیگر با عنوان النوادر که در حدود هزار برگ بوده، یاد کرده که رابطه آن با کتاب المشیخه قابل تأمل است. ابن محبوب به عنوان راوی آثار سلف نیز نقش بسزایی ایفا کرده و بسیاری از اصول و مصنفات شیعه از طریق او به آیندگان رسیده است. [۷۲]
ابوغالب زراری، رساله فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، ج۱، ص۸۹، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
[۷۳]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۶۲، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۷۴]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۶۴، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۷۵]
نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، ج۱، ص۱۳۵، قم، ۱۴۰۷ق.
[۷۶]
طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، ج۱، ص۱۴۰، نجف، کتابخانه مرتضویه.
شایان ذکر است که جز چند مورد، همه موارد مذکور در الفهرست طوسی و الرجال نجاشی برگرفته از فهرست ابن بَطه قمی بوده و وی آنها را به واسطه احمد بن محمد بن عیسی اشعری از ابن محبوب روایت کرده است. ۶ - دیگر افراد خانداناز افراد خاندان ابن محبوب نام چند تن دیگر در منابع دیده می‌شود: هارون فرزند حسن [۷۷]
نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، ج۱، ص۴۳۸-۴۳۹، قم، ۱۴۰۷ق.
[۷۸]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۱۳۸، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۷۹]
طوسی، محمد، استبصار، ج۲، ص۲۳۹.
[۸۰]
طوسی، محمد، تهذیب الاحکام،به کوشش حسن موسوی خرسان، ج۴، ص۱۰۴،نجف، ۱۳۷۸ق.
محمد پسر دیگر وی [۸۱]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۴۰۸، مشهد، ۱۳۴۸ش.
و جعفر فرزند محمد [۸۲]
طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، ج۱، ص۵۸۴، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن ادریس، محمد، السرائر، تهران، ۱۲۷۰ق. (۲) ابن بابویه، محمد، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق. (۳) ابن بابویه، محمد، «مشیخه الفقیه»، همراه ج ۴ فقیه. (۴) ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۰ق. (۵) ابن شاذان، فضل، «مختصر اثبات الرجعه»، مجله تراثنا، ۱۴۰۹ق، شم ۱۵. (۶) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۷) ابن طاووس، علی، «اجازات»، بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج ۱۰۴. (۸) ابن طاووس، علی، الامان، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م. (۹) ابن طاووس، علی، فتح الابواب، به کوشش حامد خفاف، قم، ۱۴۰۹ق. (۱۰) ابن طاووس، علی، فلاح السائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی. (۱۱) ابن طاووس، علی، محاسبه النفس، تهران، ۱۳۱۸ق. (۱۲) ابن طاووس، علی، الملاحم و الفتن، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م. (۱۳) ابن طاووس، علی، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م. (۱۴) ابن ندیم، الفهرست. (۱۵) ابوغالب زراری، رساله فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق. (۱۶) الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۴۰۲ق. (۱۷) اهوازی، حسین، الزهد، به کوشش غلامرضا عرفانیان، قم، ۱۳۹۹ق. (۱۸) برقی، احمد، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش. (۱۹) برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق. (۲۰) حرعاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق. (۲۱) حسین بن سلیمان، حلی، مختصر بصائر الدرجات، نجف، ۱۳۷۰ق/ ۱۹۵۰م. (۲۲) راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق. (۲۳) سیاری، احمد، التنزیل و التحریف، نسخه خطی کتابخانه مرعشی، شم ۵۲۲۲. (۲۴) شبیری زنجانی، موسی، اسانید الحسن بن محبوب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۲۵) شهید اول، محمد، ذکری الشیعه، تهران، ۱۲۷۱-۱۲۷۲ق. (۲۶) طبرسی، حسن، مکارم الاخلاق، بیروت، ۱۳۹۲ق. (۲۷) طبرسی، فضل، اعلام الوری، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۲۸) طوسی، محمد، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش. (۲۹) طوسی، محمد، استبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۵ق. (۳۰) طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۸ق. (۳۱) طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۳۲) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۳۳) طوسی، محمد، «مشیخه التهذیب»، همراه با ج ۱۰ تهذیب. (۳۴) قمی، علی، تفسیر، نجف، ۱۳۸۶-۱۳۸۷ق. (۳۵) کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۷۷ق. (۳۶) محقق حلی، جعفر، المعتبر، چاپ سنگی، ۱۳۱۸ق. (۳۷) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجان، قم، ۱۴۰۷ق. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن محبوب»، ج۴، ص۱۷۳۵. |