ابن‌عرفه ابوعبدالله محمد بن محمد ورعمیاِبْنِ عَرَفه، ابوعبدالله محمد بن محمد وَرعَمّی (۷۱۶-۸۰۳ق/ ۱۳۱۶-۱۴۰۱م)، فقیه مالکی در تونس در عهد حَفْصیان. می باشد . ۱ - تولد ابن عرفهبرخی تولد او را در ۷۱۷ق نوشته‌اند. [۱]
ابن قاضی مکناسی، احمد،درة الحجال، ج۲، ص۲۸۳، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۲م.
وی در تونس زاده شد [۲]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
۲ - اساتیدو همان‌جا به تحصیل پرداخت. فقه را نزد ابوعبدالله محمد بن عبدالسلام ، ابو عبدالله محمد بن هارون ، محمد بن حسن زبیدی ، ابوعبدالله ابلی، محمد بن محمد بن حسین بن سَلَمة انصاری فراگرفت. صحیح بخاری و صحیح مسلم را از ابوعبدالله محمد بن جابر وادی‌آشی شنید و از او روایت کرد و اجازه گرفت و قرائت را نیز از محمد بن محمد بن سلمه مذکور آموخت. [۳]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب ،ج۲، ص۳۳۱، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۴م.
سخاوی [۴]
سخاوی، محمد، الضوء اللامع،ج۹، ص۲۴۰، قاهره، ۱۳۵۵ق.
فهرستی از مشایخ وی را به دست داده است..۳ - مقامات علمیابن فرحون که به نظر می‌رسد راجع به ابن عرفه به سبب نفوذ بسیارش در دربار تونس راه مبالغه پیموده، وی را سرآمد اقرانش در دانشهای گوناگون دانسته است [۵]
ابن فرحون، ابراهیم،الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، ج۱، ص۳۳۱- ۳۳۲، قاهره، ۱۹۷۴م.
و سیوطی او را مجدّد سده ۸ق/۱۴م دانسته است. [۶]
باباتنبکتی، احمد،نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره، ج۱، ص۲۷۴، ۱۳۵۱ق.
شهرت علمی وی باعث شد که دانش پژوهان از اطراف و اکناف برای استفاده نزد او بیایند. تا آنجا که نوشته‌اند کمتر عالم و قاضیی در تونس در آن زمان می‌توان یافت که از ابن عرفه دانش نیاموخته باشد. [۷]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، ج۲، ص۳۳۲،قاهره، ۱۹۷۴م.
[۸]
باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره، ج۱، ص۲۷۹، ۱۳۵۱ق.
۴ - شاگرداناز شاگردان معروف وی ابوالعباس احمد بن حسن ابن قنفذ است که به تصریح خود [۹]
ابن قنفذ، احمد، الوفیات،ج۱، ص۳۸۰، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۸۳م.
در ۷۷۷ق/۱۳۷۵م در جامع زیتونه در درس او شرکت کرده است. ابن حجر [۱۰]
ابن حجر، احمد، انباه الغمر،ج۱،ص۳۳۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
نیز نوشته است که ابن عرفه هنگامی که در مکه بوده به وی اجازه نقل حدیث داده است. وی شاگردان و راویان دیگری نیز داشت. [۱۱]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیة، ج۳، ص۸۴،به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۸م.
[۱۲]
باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره، ج۱، ص۲۷۹، ۱۳۵۱ق.
[۱۳]
ابن مریم، محمد، البستان، ج۱، ص۲۰۰-۲۰۱،به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزائر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م.
در ۷۵۰ یا ۷۵۶ق به امامت جامع زیتونه منصوب و در ۷۷۲ق به عنوان خطیب آنجا انتخاب شد و به افتاء پرداخت [۱۴]
باباتنبکتی، احمد،نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره، ج۱، ۲۷۴، ۱۳۵۱ق.
[۱۵]
باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره،ص ۲۷۷، ۱۳۵۱ق.
. [۱۶]
ابن قنفذ، احمد،الوفیات، ج۱، ص۳۸۰، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۸۳م.
ابن عرفه در ۷۹۲ق/۱۳۹۰ م هنگام سفر حج در مصر مورد احترام ملک الظاهر قرار گرفت. [۱۷]
ابن فرحون، ابراهیم،الدیباج المذهب، ج۲، ص۳۳۲-۳۳۴ ، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۴م.
ابن جزری [۱۸]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۲۴۳، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
نوشته است که در آن سال در قاهره با وی ملاقات کرده است. ابن حجر در رفتن حج و بازگشت به قاهره با وی همسفر بوده و ابن عرفه به او و فرزندانش اجازه روایت داده است. او احتمالاً به اسکندریه نیز رفته است. [۱۹]
وزیر سراج، محمد،الحلل السندسیة، ج۱، ص۵۷۸، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس ۱۹۷۰م.
ابن عرفه سرانجام در ۷۹۳ق به تونس بازگشت [۲۰]
ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۲، ص۲۴۳،به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
و ۱۰ سال بعد در همان‌جا وفات یافت. [۲۱]
وزیر سراج، محمد، الحلل السندسیة، ج۱، ص۵۸۲،به کوشش محمد حبیب هیله، تونس ۱۹۷۰م.
۵ - مخالفت باابن خلدوناز نکات قابل توجه درباره ابن عرفه مخالفت شدید وی با ابن خلدون است که به گفته همین مورّخ به سبب حسادت به برتری علمی ابن خلدون بوده است. [۲۲]
ابن خلدون، التعریف ج۱، ص۲۴۹، بیروت، ۱۹۷۹م.
[۲۳]
ابن خلدون،التعریف، ج۱، ص۳۶۲، بیروت، ۱۹۷۹م.
سرانجام ابن عرفه در مخالفت خود پافشاری کرد و در سعایت از ابن خلدون نزد سلطان با مخالفان وی هم داستان شد و توفیق نیافت. [۲۴]
ابن خلدون، التعریف،ج۱، ص۳۶۲،بیروت، ۱۹۷۹م.
[۲۵]
ابن خلدون،التعریف، ج۱، ص۲۴۹، بیروت، ۱۹۷۹م.
[۲۶]
ابن خلدون، التعریف، ج۱،ص ۲۴۹،بیروت، ۱۹۷۹م.
[۲۷]
ابن خلدون، التعریف، ج۱، ص۳۶۲،بیروت، ۱۹۷۹م.
برخی اقوال فقهی وی را وزیر سراج در الحلل السندسیة [۲۸]
وزیر سراج، محمد، الحلل السندسیة، ج۳، ص۵۹۷،به کوشش محمد حبیب هیله، تونس ۱۹۷۰م.
[۲۹]
وزیر سراج، محمد، الحلل السندسیة، ج۳، ص۶۰۵-۶۰۶،به کوشش محمد حبیب هیله، تونس ۱۹۷۰م.
[۳۰]
سخاوی،محمد، الحلل السندسیة، ج۳، ص۶۱۰،به کوشش محمد حبیب هیله، تونس ۱۹۷۰م.
گرد آورده است. او گاهی شعر نیز می‌سروده و ابیاتی از او را سخاوی، [۳۱]
سخاوی، محمد،الضوء اللامع، قاهره، ج۱، ص۲۴۲، ۱۳۵۵ق.
داوودی ، [۳۲]
داوودی، محمد، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۳۹، بیروت، ۱۹۸۳م.
ابن قاضی مکناسی [۳۳]
ابن قاضی مکناسی، احمد درة الحجال، ج۲، ص۲۸۱-۲۸۳،به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۲م.
و باباتنبکتی [۳۴]
باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره،ج۱، ص ۲۷۵، ۱۳۵۱ق.
[۳۵]
باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون ،ج۱، ص ۲۷۴، قاهره، ۱۳۵۱ق.
[۳۶]
باباتنبکتی، احمد،نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون ، ج۱،قاهره، ص۲۷۹، ۱۳۵۱ق.
نقل کرده‌اند.۶ - آثارچاپی۱. الحدود الفقهیة. شرح این رساله از محمد بن قاسم رصّاع با عنوان الهدایة الکافیة الشافیة لبیان حقائق ابن عرفة الوافیة در ۱۳۱۷ق در فاس و در ۱۳۱۹ق در قاهره منتشر شده است؛ ۲. المختصر الکبیر، در فقه مالکی که تألیف آن را در ۷۸۶ق به انجام رسانیده است [۳۷]
باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره، ج۱، ص۲۷۷، ۱۳۵۱ق.
[۳۸]
زرکلی، اعلام، ج۷، ص۴۳.
زرکلی [۳۹]
زرکلی، اعلام، ج۷، ص۴۳.
بدون اشاره به محل و سال آن یادآور شده که این کتاب به چاپ رسیده است. ۳ نسخه خطی نیز از این کتاب به شماره‌های ۳۷۵، ۳۷۶ و ۳۷۷ در کتابخانه قرویین فاس موجود است. [۴۰]
فاسی، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، دارالبیضاء، ج۱، ص۳۶۹-۳۷۲، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹.
۷ - آثارچاپی۱. الشامل، که ظاهراً با المختصر الشامل فی اصول‌الدین و مختصر فی علم الکلام یکی است. نسخه‌هایی از آن در همان کتابخانه، [۴۱]
فاسی، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، ج۲، ص۳۷۲-۳۷۳، دارالبیضاء، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹.
در دارالکتب مصر [۴۲]
سید، خطی، ج۲، ص۲.
و کتابخانه عاطف افندی [۴۳]
سید، فهرس المخطوطات المصورة، ج۱، ص۱۳۸، قاهره، ۱۹۵۴م.
در استانبول موجود است؛ ۲. الطرق الواضحة فی عمل المناصحة، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه گوتا وجود دارد.۸ - فهرست منابع(۱) ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م. (۲) ابن حجر، احمد، انباه الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م. (۳) ابن خلدون، التعریف، بیروت، ۱۹۷۹م. (۴) ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۴م. (۵) ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۸م. (۶) ابن قاضی مکناسی، احمد، درة الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۲م. (۷) ابن قنفذ، احمد، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۸۳م. (۸) ابن مریم، محمد، البستان، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزائر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م. (۹) باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره، ۱۳۵۱ق. (۱۰) داوودی، محمد، طبقات المفسرین، بیروت، ۱۹۸۳م. (۱۱) زرکلی، اعلام. (۱۲) سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۵ق. (۱۳) سید، خطی. (۱۴) سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م. (۱۵) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق. (۱۶) فاسی، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، دارالبیضاء، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹. (۱۷) وزیر سراج، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس ۱۹۷۰م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن عرفه»، شماره ۱۵۰۸. |