ابن‌عاشور محمدطاهر بن محمدمحمدطاهر بن محمد بن شاذلی بن عبدالقادر، ادیب، قاضی و مفتی مالکی و نقیب اشراف، یکی از شخصیت‌های ابن‌عاشور می‌باشد؛ اِبْن‌ِ‌عاشور، عنوان افراد خاندانی مالکی مذهب که در سده‌های ۱۱-۱۴ق/۱۷-۲۰م عالمان و قضاتی از آن برخاستند و در تونس عهده‌دار مناصبی شدند. ۱ - معرفی اجمالیمحمدطاهر بن محمد بن شاذلی بن عبدالقادر (۱۲۳۰-۲۱ ذیحجه ۱۲۸۴ق/۱۸۱۵-۱۴ آوریل ۱۸۶۸م)، ادیب، قاضی و مفتی مالکی و نقیب اشراف. وی در کودکی پدر را از دست داد، از این‌رو برادرش محمد حمده تربیت و آموزش وی را برعهده گرفت. ۲ - اساتیداو در جامع زیتونه نزد عالمانی مانند برادرش محمد، ابن‌ملوکه، محمد بیرم سوم، محمد معاویه، ابراهیم ریاحی و دیگران دانش آموخت و در اصول و فروع چیره‌دست شد تا آن‌جا نوشته‌اند وی در علوم عقلی بیش از فقه مهارت داشت؛ اما بعدها برای جبران این نقیصه به فراگیری فقه اهتمام کرد و در زُمره فقها در آمد. او در آموزش و بیان مسائل فقهی از ابوالفدا اسماعیل تمیمی پیروی می‌کرد و هر مسأله را با استدلال بیان می‌داشت. [۱]
مخلوف، محمد، شجرةالنور الزکیه، ص۳۹۲، بیروت، ۱۳۵۰ق.
[۲]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۰-۳۰۱، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۳]
حسن حسنی، عبدالوهاب، مجمل تاریخ الادب التونسی، ج۱، ص۲۶۸، تونس، ۱۹۶۸م.
او پس از فراغ از تحصیل در ۱۲۵۹ق به تدریس در جامع زیتونه پرداخت و در آن‌جا نحو، بلاغت و شرح المحلّی را تدریس کرد. [۴]
بستانی، ج۳، ص۳۲۷.
[۵]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۰، بیروت، ۱۹۸۴م.
۳ - شاگردانافراد بسیاری از او دانش آموخته‌اند که از جمله آنان وزیر محمد بوعتور، وزیر یوسف حعیط، احمد بن خوجه، سالم بو حاجب، محمد نجّار و محمد بیرم پنجم را می‌توان نام برد [۶]
مخلوف، محمد، شجرةالنور الزکیه، ص۳۹۲، بیروت، ۱۳۵۰ق.
[۷]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۲، بیروت، ۱۹۸۴م.
آوازه او تا آن‌جا رسید که مشیر احمد پاشای بای وی را برای تصدی قضا دعوت کرد و او در حالی که ۳۷ سال داشت، در ۱۲۶۷ق به عنوان قاضی‌القضاه تونس انتخاب گردید [۸]
بستانی، ج۳، ص۳۲۷.
[۹]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۰، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۱۰]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۲، بیروت، ۱۹۸۴م. و در ۱۲۷۷ق.
در دوران حکومت مشیر محمد صادق بای از قاضی‌القضاتی کناره گرفت و مفتی شد و نیز سمت نفابت اشراف را تا پایان عمر برعهده داشت. [۱۱]
حسن حسنی، عبدالوهاب، مجمل تاریخ الادب التونسی، ج۱، ص۲۶۸، تونس، ۱۹۶۸م.
[۱۲]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۱، بیروت، ۱۹۸۴م.
محمدطاهر املاک بسیاری داشت و درآمد سرشار وی از املاک خود و اوقاف خانواده و حقوق دیوانی به وی امکان می‌داد که به جمع‌آوری کتاب‌های علمی کمیاب همت گمارد و حتی از خارج تونس مانند استانبول نیز کتاب تهیه کند و زندگی مرفهی برخلاف برادر خود محمد حمده داشته باشد [۱۳]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۱-۳۰۲، بیروت، ۱۹۸۴م.
او نیز پس از مرگ در زاویه علی زواوی به خاک سپرده شد.۴ - آثاروی را تألیف بسیاری است که از میان آنها به کتاب شفاء القلب الجریح بشرح برده المدیح می‌توان اشاره کرد که در مصر (۱۲۹۶ق) به چاپ رسیده است. اثر دیگر او هدیة الاریب الی اصدق حبیب که حاشیه‌ای است بر قطر الندی از ابن‌هشام که در همان سال در مصر چاپ شده و تا اصلاحات نظام تخصیلی در ۱۹۵۸م، کتاب درسی مدرسه زیتونه تونس بوده است [۱۴]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۳، بیروت، ۱۹۸۴م.
برخی از اشعار و ابیات وی از حماسه و جز آن نیز در منابع آمده است. [۱۵]
حسن حسنی، عبدالوهاب، مجمل تاریخ الادب التونسی، ج۱، ص۲۶۹-۲۷۰، تونس، ۱۹۶۸م.
و همچنین مجموعه‌ای از اشعار وی به کوشش محمد سنوسی در مجمع الدواوین التونسیه جمع‌آوری شده که نسخه‌ای از آن در مدرسه خلدونیه تونس موجود است. [۱۶]
بستانی، ج۳، ص۳۲۷.
از دیگر آثار وی حاشیة علی شرح المحلّی لجمع الجوامع، در اصول فقه، ناتمام؛ الغیث الافریقی، تعلیقه بر حاشیه عبدالحکیم سیالکوتی بر مطول، در بلاغت که ناتمام بوده و نسخه‌های خطی آنها در کتابخانه زیتونه تونس موجود است. [۱۷]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۳، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۱۸]
بغدادی، اسماعیل، هدیه، ج۲، ص۳۷۸.
دیگر تألیفات او عبارتند از: کنش فی الفقه؛ تعلیقات علی ما اقرأه من صحیح مسلم؛ تقاریر علی حاشیة الصبان علی الاشمونی، ناتمام؛ حاشیة علی شرح ابن سعد الحجری علی الاشمونی، که شاگرد وی احمد کریم جمع کرده است. [۱۹]
مخلوف، محمد، شجرةالنور الزکیه، ص۳۹۲، بیروت، ۱۳۵۰ق.
[۲۰]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۳، بیروت، ۱۹۸۴م.
نواده محمدطاهر که او نیز محمدطاهر نام دارد (۱۲۹۶-۱۳۹۳ق/ ۱۸۷۹-۱۹۷۳م) و فرزند این نواده، محمد فاضل (۱۳۲۷-۱۳۹۰ق/ ۱۹۰۹-۱۹۷۰م)، هر دو از نویسندگان و رجال علمی - سیاسی تونس بوده‌اند. [۲۱]
زمرلی، صادق، اعلام تونسیون، ص۳۶۱-۳۶۷، ترجمه حمادی ساحلی، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۲۲]
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسّیین، ج۳، ص۳۰۴-۳۱۴، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۲۳]
زمرلی، صادق، اعلام تونسیون، ج۱، ص۳۴۹-۳۵۴، ترجمه حمادی ساحلی، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۲۴]
دعوت الحق (مجلّه)، س ۱۳، شم ۷، ص۵۲ -۶۲، شم ۹ و ۱۰، ص۱۲۷-۱۳۲.
[۲۵]
الحرکة الادبیة و الفکریة فی تونس (محاضرات الشیخ محمد فاضل بن عاشور)، تونس، ج۱، ص۷- ۱۸، ۱۹۷۲م.
۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عاشور»، ج۴، ص۱۴۵۶. |