ابن‌ضابط ابوعمرو عثمان بن ابی‌بکر صدفی سفاقسیاِبْنِ ضابِط، ابوعمرو عثمان بن ابی‌بکر بن حَمّود صدفی سَفاقُسی (۳۸۵- ح ۴۴۰ق/۹۹۵- ۱۰۴۸م)، محدث مالکی ، ادیب و شاعر است. ۱ - زندگیاو در سفاقس (تونس) به دنیا آمد. [۱]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۰۸، قاهره، ۱۹۶۶م.
ابن ضابط پس از سفر دومش به قرطبه به قیروان رفته است. ظاهراً تا حدود ۴۴۰ق ابوعمرو بن حذاء به وسیله مکاتبه با وی در ارتباط بوده، [۲]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۰۹، قاهره، ۱۹۶۶م.
لکن پس از آن اطلاع دیگری در دست نیست، جز آنکه می‌دانیم چندی بعد میان سالهای ۴۴۰-۴۴۴ق در طی یک مأموریت سیاسی که از جانب معز بن بادیس صَنهاجی به منطقه قسطنطنیه داشته، در درگیریهای آن سامان کشته شده است. [۳]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۰۹، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۴]
حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۴۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۲ - اساتید و راویاننخستین آگاهی ما درباره آموزش وی مربوط به سالهای پس از ۴۲۰ق/ ۱۰۲۹م است که در عراق و سپس ایران ، نزد افرادی مانند ابوعبدالله محمد فسوی ، مبارک بن علی هراس، طاهر بن عبدالله طبری، عبدالملک بن سیاوش کازرونی و کریمه بنت احمد سرخسیه به استماع حدیث پرداخت. در رأس شیوخ وی از ابونُعَیم اصفهانی نام برده می‌شود که ابن ضابط در اصفهان به ملازمت او در آمده بود و خود این استاد را در علم و عمل بی‌مانند خوانده است. [۵]
حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۴۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۶]
ضبی، احمد، بغیه الملتمس، ج۱، ص۴۱۰، قاهره، ۱۹۶۷م.
[۷]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۰۸، قاهره، ۱۹۶۶م.
وی پیش از ۴۳۶ق/۱۰۴۴م، سفرهایی نیز به شام و حجاز و مصر داشته است [۸]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۰۹، قاهره، ۱۹۶۶م.
در ۴۳۶ق به قرطبه سفر کرد و در آن‌جا به نقل حدیث پرداخت. مدتی نیز در دیگر شهرهای اندلس، از جمله طلیطله گذراند و بار دیگر به قرطبه بازگشت. بسیاری از عالمان اندلس از او حدیث شنیده‌اند [۹]
حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۴۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۰]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۰۸-۴۰۹، قاهره، ۱۹۶۶م.
که از جمله آنان، حمیدی، ابومحمد شعیب بن سعید عبدری و عبدالله بن حیان اروشی را می‌توان نام برد. [۱۱]
حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۴۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۲]
شکیب ارسلان، امیر، الحلل السندسیه فی الاخبار و الا¸ثار الاندلسیه، ج۳، ص۲۷، بیروت، دار مکتبه الحیاه.
[۱۳]
شکیب ارسلان، امیر، الحلل السندسیه فی الاخبار و الا¸ثار الاندلسیه، ج۳، ص۸۸، بیروت، دار مکتبه الحیاه.
به گواهی حمیدی [۱۴]
حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۴۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابن ضابط درباره تاریخ و شرح حال دانشمندان سرزمین‌هایی که از آن‌ها دیدار کرده نیز اطلاعات بسیاری فراهم آورده بود.۳ - در ادبوی به علوم ادبی نیز علاقه داشت و در این عرصه چندان تبحر یافته بود که به عنوان عالم به لغت و اعراب شهرت یافت. [۱۵]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۰۹، قاهره، ۱۹۶۶م.
[۱۶]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، ج۲، ص۸۵، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
وی بخش بزرگی از ادبیات سرزمین‌های شرقی اسلام را به مغرب اسلامی برد که از آن جمله اشعاری از ابن معتز و ابوعبدالله مفجع را می‌توان یاد داد. [۱۷]
حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۴۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۸]
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، ج۲، ص۸۵، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
ابن فرحون ابیات نقل شده از ابن معتز را به ابن ضابط نسبت داده است.ابن ضابط شعر نیز می‌سروده و اگر چه بجز ابیاتی چند [۱۹]
حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۲، ص۴۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۲۰]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۸۱، قاهره، ۱۹۶۶م.
از وی برجای نمانده است، اما همین اندک بیانگر آن است که در این زمینه نیز چندان بی‌بهره نبوده است. ابوعلی صدفی به نقل از خود او می‌گوید که ابن ضابط در طول اقامتش در قیروان با شعرای بنام آن دیار، همچون ابن رشیق قیروانی، ابن شرف، ابن حجاج و دیگران درباره اشعارش مکاتباتی داشته و آنان طی ابیاتی سراسر آکنده از مدح و ستایش، شعر او را یادآور ادب مشرق زمین خوانده‌اند [۲۱]
ابن بشکوال، خلف، الصله، ج۲، ص۴۰۹-۴۱۰، قاهره، ۱۹۶۶م.
و شاید همین امر است که موجب شگفت تجانی و سراج گشته که چرا ابن رشیق نام وی را در الانموذ ذکر نکرده است. [۲۲]
تجانی، عبدالله، رحله، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، ج۱، ص۷۸، تونس، ۱۹۵۸م.
[۲۳]
سراج، محمد، الحلل السندسیه فی الاخبار التونسیه، به کوشش محمد حبیب هیله، ج۱، ص۳۳۵، تونس، ۱۹۷۰م.
۴ - آثاراز آثار وی، خبری در دست نیست، اما ابن خیر [۲۴]
ابن خیر، محمد، الفهرسه، به کوشش فرانسیسکو کودرا، ج۱، ص۴۳۵، بغداد، ۱۹۶۳م.
به فهرسه‌ای منسوب به وی به روایت ابومحمد بن عتاب که ظاهراً از بزرگ‌ترین راویان و شاگردان ابن ضابط بوده، اشاره می‌کند. همچنین سراج [۲۵]
سراج، محمد، الحلل السندسیه فی الاخبار التونسیه، به کوشش محمد حبیب هیله، ج۱، ص۳۳۶، تونس، ۱۹۷۰م.
جزئی را در حدیث بدو نسبت می‌دهد. [۲۶]
زرکلی، اعلام، ج۴، ص۲۰۴.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن بشکوال، خلف، الصله، قاهره، ۱۹۶۶م. (۲) ابن خیر، محمد، الفهرسه، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م. (۳) ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۴) تجانی، عبدالله، رحله، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، ۱۹۵۸م. (۵) حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۶) زرکلی، اعلام. (۷) سراج، محمد، الحلل السندسیه فی الاخبار التونسیه، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس، ۱۹۷۰م. (۸) شکیب ارسلان، امیر، الحلل السندسیه فی الاخبار و الا¸ثار الاندلسیه، بیروت، دار مکتبه الحیاه. (۹) ضبی، احمد، بغیه الملتمس، قاهره، ۱۹۶۷م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ضابط»، ج۴، ص۱۴۲۵. |