ابن‌رومیه ابوالعباس عشاب احمد بن محمد نباتیاِبْنِ رومیّه، ابوالعباس احمد بن محمد بن مُفَرِّج (۵۶۱ -۶۳۷ق/ ۱۱۶۵- ۱۲۳۹م)، ملقب به عَشّاب، نباتی و زهری، [۱]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، ج۳، ص۵۳۰ -۵۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۲]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۳، ص۱۳۳، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۷م.
گیاه‌شناس و داروشناس، محدث و فقیه ظاهری مالکی است.۱ - زندگینیای بزرگش از پزشکان قُرطُبه بود. [۳]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۵، قاهره، ۱۹۵۵م.
خانواده او از قرطبه به اشبیلیه مهاجرت کرد و احمد در این شهر که در آن وقت مرکز حکومت موحدین اندلس بود و شهرت و اعتبار فراوان داشت، دیده به جهان گشود. [۴]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۳، ص۱۳۳، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۷م.
[۵]
عنان، محمد عبدالله، تراجم اسلامیة شرقیة و اندلسیة، ج۱، ص۳۳۸، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
وی پس از تألیف الرحلة النباتیة بینایی خود را از دست داد [۶]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۹، قاهره، ۱۹۵۵م.
و سرانجام در زادگاهش درگذشت. [۷]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، ج۳، ص۵۳۰، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۸]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۲، قاهره، ۱۹۵۴م.
۲ - اساتیدپس از پایان تحصیلات مقدماتی، از دانشمندان و محدثین بزرگی چون ابوعبدالله بن زرقون، ابو عبدالله الیابُری، ابن جمهور ، ابن العربی ، ابن جد و دیگران اخذ حدیث کرد. [۹]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، ج۳، ص۵۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۱۰]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۱۱]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۷، قاهره، ۱۹۵۵م.
همزمان با تحصیل علوم دینی به پژوهش در گیاه‌شناسی نیز همت گماشت.در ۵۸۰ق/۱۱۸۴م برای تکمیل معلومات خود زادگاهش را ترک گفت. [۱۲]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
ابتدا در مغرب‌العُدوة (در اندلس) به مطالعه و شناخت ویژگیهای گیاهان پرداخت. پس از آن به افریقیه رفت، سپس در ۶۱۳ق/۱۲۱۶م وارد مصر شد. آنگاه به شام و عراق و حجاز مسافرت کرد و در تمام این مدت به پژوهش درباره گیاهان مشغول بود. [۱۳]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۳، ص۱۳۳، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۷م.
[۱۴]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۶، قاهره، ۱۹۵۵م.
و در همین ایام از شنیدن حدیث نیز غافل نماند و از محدثین بزرگ در بغداد و موصل و دمشق از جمله ابوالوقت السَجْزی، ابو عبدالله فراوی و ابوالفتح بن البطی‌ْ و دیگران حدیث فرا گرفت، [۱۵]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
ولی تخصص او به ویژه در گیاه‌شناسی بود، چندانکه ابن ابی اصیبعه که معاصر وی بوده است، او را از بزرگ‌ترین علما و فضلا [۱۶]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
و ابن خطیب او را عجیب‌ترین انسان عصر خود و ازمنه قبل و بعد [۱۷]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۵۱، قاهره، ۱۹۵۵م.
دانسته است.وی برجسته‌ترین گیاه‌شناس مسلمان است که نباتات را نه فقط از دیدگاه پزشکی بلکه از نظر دانش گیاه‌شناسی نیز مطالعه کرد و توانست زمینه این علم را توسعه داده، تجارب خود را به وسیله شاگردانش که بزرگ‌ترین آنها ابن بیطار است، به آیندگان انتقال دهد. او گیاهان بسیاری را در شمال افریقا به خصوص در مغرب و نیز در نواحی دیگر مانند مصر و حجاز کشف و نام و خواص آنها را در بزرگ‌ترین اثر خود الرحلة النباتیة جمع آوری کرد. گر چه این کتاب به دست ما نرسیده است، اما ابن بیطار در جای جای کتاب جامع المفردات از آن نام برده است. [۱۸]
ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۵-۶، قاهره، ۱۲۹۱ق/۱۸۷۴م.
[۱۹]
ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۲۰، قاهره، ۱۲۹۱ق/۱۸۷۴م.
زمانی که ابن رومیه در اسکندریه اقامت داشت، آوازه دانش وی به ملک عادل ابوبکر بن ایوب از حکمرانان خاندان ایوبی رسید و او ابن رومیه را از اسکندریه به قاهره دعوت کرد و با تعیین مقرری و اعزاز و اکرام، اقامت دائم وی را در مصر خواستارشد، [۲۰]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۳، ص۱۳۳، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۷م.
اما او نپذیرفت و یادآوری کرد که به قصد مطالعه و ادای فریضه حج آمده است و به موطن خود باز خواهد گشت. [۲۱]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۳، ص۱۳۳، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۷م.
در مدت اقامت دو ساله‌اش در آن نواحی، پادزهری (تریاق کبیر) از ترکیب گیاهان گونه‌گون تهیه کرد. پس از زیارت حج به زادگاهش اشبیلیه بازگشت و تا پایان عمر در همان‌جا ماند و در دکانی به فروش گیاهان دارویی اشتغال ورزید. [۲۲]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۲۳]
مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش محمد البقاعی، ج۳، ص۳۵۳، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۳ - ویژگیهاوی مردی زاهد، نیکوخصلت و آزاده و کتاب دوست بود و بیشتر آثار ابن حزم را جمع‌آوری و استنساخ کرد. [۲۴]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۶، قاهره، ۱۹۵۵م.
ابن رومیه چنان به ابن حزم علاقه داشت و تعصب می‌ورزید که وی را حزمی نیز لقب داده‌اند. [۲۵]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، ج۳، ص۵۳۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
وی به ادبیات نیز علاقه‌مند بود و اگر چه به شاعری تظاهر نمی‌کرد، اما شاگردانش اشعاری از او نقل کرده‌اند. [۲۶]
ابن سعید، علی، اختصار القدح المعلی فی التاریخ المحلی، به کوشش ابراهیم الابیاری، ج۱، ص۱۸۱، قاهره، ۱۹۵۹م.
از شاگردان او در حدیث ، ابوعبدالله بن سعید الل´وْشی در بغداد و ابوبکر بن مقط در مصر [۲۷]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۸، قاهره، ۱۹۵۵م.
و در گیاه‌شناسی ابن بیطار را می‌توان نام برد.۴ - آثارابن رومیه آثار متعددی در زمینه گیاه‌شناسی و فقه و حدیث داشته که متأسفانه بیشتر آنها از میان رفته است. مشهورترین آثار او به شرح زیر است: ۴.۱ - در فقه و حدیث۱. الحافل یا الحافل فی تذبیل الکامل، ذیلی است بر کتاب الکامل فی معرفة الضعفاء و المتروکین من الرواة، تألیف ابواحمد بن عدی؛ [۲۸]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۲۹]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۹، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۳۰]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۹۳.
۲. مختصر الکامل در ۲ جلد؛ [۳۱]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
۳. مختصر غریب حدیث مالک، اثر دارقُطنی؛ [۳۲]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۹، قاهره، ۱۹۵۵م.
۴. رَجَالة المُعَلِم بزوائد البخاری علی مسلم؛ ۵. نظم الدّراری فیما تفرد به مسلم عن البخاری؛ ۶. حکم الدعاء فی ادبار الصلوات؛ ۷. کیفیة الاذان یوم الجمعة؛ ۸.اخبار محمد بن اسحاق؛ ۹. توهین طرق حدیث الاربعین؛ [۳۳]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۹، قاهره، ۱۹۵۵م.
۱۰. فهرسة حافلة که در آن روایات اندلس و شرق جداگانه آمده است. [۳۴]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، ج۱، ص۱۲۱، قاهره، ۱۹۵۴م.
۴.۲ - در گیاه‌شناسی۱. تفسیر اسماء الادویة المفردة من کتاب دیسقوریدس؛ ۲. مقالة فی ترکیب الادویة، ابن ابی اصیبعه که معاصر وی بوده، فقط از این دو اثر نام برده است. [۳۵]
ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، ج۳، ص۱۳۳، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۷م.
این کتاب ظاهراً همان است که ابن خطیب با عنوان شرح حشائش دیاسقوریدوس و ادویة جالینوس آورده است؛ [۳۶]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۹، قاهره، ۱۹۵۵م.
۳. کتاب الرحلة النباتیة، مهم‌ترین اثر وی که شرح آن گذشت؛ [۳۷]
ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، ج۱، ص۶، قاهره، ۱۲۹۱ق/۱۸۷۴م.
[۳۸]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۹، قاهره، ۱۹۵۵م.
[۳۹]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۴۱۹.
۴. التنبیه علی اغلاط الغافقی؛ [۴۰]
ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، ج۱، ص۲۱۹، قاهره، ۱۹۵۵م.
۵. التذکره، که آن را درباره استادانش نوشته است. [۴۱]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۱۴۲۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
۵ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار، قاهره، ۱۹۵۴م. (۲) ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۷م. (۳) ابن بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، قاهره، ۱۲۹۱ق/۱۸۷۴م. (۴) ابن خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۹۵۵م. (۵) ابن سعید، علی، اختصار القدح المعلی فی التاریخ المحلی، به کوشش ابراهیم الابیاری، قاهره، ۱۹۵۹م. (۶) بغدادی، هدیه. (۷) حاجی خلیفه، کشف. (۸) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق. (۹) عنان، محمد عبدالله، تراجم اسلامیة شرقیة و اندلسیة، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۱۰) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش محمد البقاعی، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۱) منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن رومیه»، ج۳، ص۱۲۵۶. |