ابن‌دحیه مجدالدین ابوالخطاب عمر بن حسن کلبیاِبْنِ دِحْیه، مجدالدین عمر بن حسن بن علی بن محمد بن فرح کلبی، مکنی به ابوالخطاب و معروف به ذوالنّسبین (۵۴۴ -۶۳۳ق/ ۱۱۴۹-۱۲۳۶م)، محدث، لغوی، فقیه، مورخ آشنا به ایام عرب و شاعر اندلسی [۱]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش کودرا، ج۳، ص۶۵۹، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۴۸-۴۵۰.
[۳]
غبرینی، احمد، عنوان الداریة، به کوشش عادل نویهض، ج۱، ص۲۶۹، بیروت، ۱۹۶۹م.
است. ۱ - زندگیدر بَلنسیه (والانسیا) زاده شد، در قاهره درگذشت و در سَفح المقطم مدفون گردید. [۴]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۵۰.
[۵]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عوادمعروف، ج۲۲، ص۳۹۴، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۲ - نسبابن دحیه نسب خود را از جانب پدر به دحیه از صحابه پیامبر اکرم (ص) و از سوی مادر به ابن بسام فاطمی علوی از نسل حسین بن علی (ع) می‌رساند و به همین سبب خود را ذوالنسبین می‌نامید، [۶]
ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ الحافظ ابی عبدالله ابی دبیثی، ج۱، ص۲۸۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۷]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۴۹.
اما مخالفانش نسبت او به دحیه کلبی را نفی کرده و گفته‌اند که دحیه بلاعَقِب بوده است. [۸]
ابن عنین، محمد بن نصر، دیوان، به کوشش خلیل مردم بک، ج۱، ص۲۲۰، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.
[۹]
ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، ج۲، ص۶۹۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۳ - فعالیت هااو که به تحصیل علم و استفاده از محضر مشایخ و رجال حدیث و تاریخ توجه خاص داشت، در همان ایام جوانی زادگاهش را ترک گفت و به سیر و سفر پرداخت و در جست و جوی علم به شهرهای مختلف اندلس، مراکش، مصر، شام ، عراق ، حجاز و ایران ( خراسان و اصفهان ) رفت و در این نواحی نزد دانشمندان بنام زمان شاگردی کرد. [۱۰]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۵۰.
ابن دحیه پس از آنکه از اندلس به مصر سفر کرد، به دربار ملک عادل ایوبی پیوست و از سوی وی به معلمی فرزندش کامل محمد برگزیده شد. [۱۱]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش کودرا، ج۳، ص۶۵۹، مادرید، ۱۸۸۲م.
بعدها که کامل دارالحدیث را ساخت ابن دحیه را به ریاست آنجا گماشت. [۱۲]
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، ج۳، ص۲۱۷، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
[۱۳]
سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ج۱، ص۲۱۸، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
وی دوبار نیز به سمت قاضی شهر دانیه منصوب شد. [۱۴]
ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش کودرا، ج۳، ص۶۶۰، مادرید، ۱۸۸۲م.
۴ - اساتید و راویاناز استادان او کسانی چون ابن بشکوال ، ابوبکر ابن جدّ، ابوبکر بن خیر و ابن مضا [۱۵]
ابن ابار، محمد التکملة لکتاب الصلة، به کوشش کودرا، ج۳، ص۶۵۹، مادرید، ۱۸۸۲م.
را در اندلس و ابوجعفر صیدلانی در اصفهان و منصور بن عبدالمنعم فراوی را در نیشابور می‌توان نام برد. [۱۶]
ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ الحافظ ابی عبدالله ابی دبیثی، ج۱، ص۲۸۸، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۷]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۵۰.
برخی نیز مانند حسن بن احمد بن بیسانی [۱۸]
غبرینی، احمد، عنوان الداریة، به کوشش عادل نویهض، ج۱، ص۲۷۲، بیروت، ۱۹۶۹م.
و ابوشامه عبدالرحمان بن اسماعیل [۱۹]
ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین، به کوشش عزت عطار حسینی، ج۱، ص۱۶۳، قاهره، ۱۳۶۶ق/ ۱۹۴۷م.
از او اجازه روایت یافته‌اند. ۵ - مقام علمیدر مورد مهارت وی در لغت گفته‌اند که او «حوشی‌ّ اللغة» بود، [۲۰]
غبرینی، احمد، عنوان الداریة، به کوشش عادل نویهض، ج۱، ص۲۷۰، بیروت، ۱۹۶۹م.
یعنی سخن وی مشحون از غرایب و نوادر لغات و غوامض آن بود. داوری مورخان درباره ابن دحیه بسیار متفاوت است. در حالی که اندلسیان او را دانشمندی بزرگ می‌دانند و می‌ستایند، برخی نیز او را به جعل نسب ، [۲۱]
ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، ج۱، ص۱۸۷، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
انتحال شعری، [۲۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۲۱۱-۲۱۲.
وضع حدیث [۲۳]
ابن کثیر، البدایة، ج۱۳، ص۱۴۵.
و گزافه‌گویی در حفظ احادیث و استماع از استادان [۲۴]
ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، ج۲، ص۶۹۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۲۵]
ابن دمیاطی، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، ج۱، ص۲۰۷- ۲۰۸، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
متهم کرده‌اند. ۶ - آثاربه ابن دحیه آثار متعددی نسبت داده‌اند که اکثر آن‌ها از میان رفته و فقط نامی از آن‌ها مانده است. آثار مهم او، از موجود و مفقود، به قرار زیر است: ۱. المطرب من اشعار اهل المغرب، که مجموعه شعر است. این کتاب به کوشش احمد ابیاری، و دیگران در قاهره (۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م) به چاپ رسیده است. ۲. التنویر فی مولد السراج المنیر، در باب مولد پیامبر اکرم که آن را به خواهش مظفرالدین بن زین الدین حاکم اربل (اربیل) نوشته است. [۲۶]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۴۹.
[۲۷]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۵۰۲.
از این کتاب نسخه‌ای در پاریس، به شماره ۱۴۷۶ نگاهداری می‌شود. ۳. الصارم الهندی فی الرد علی الکندی، که آن را در اثبات نظر نحوی خود در مباحثه با تاج‌الدین کندی نوشته است. [۲۸]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۰۷۰.
۴. التبراس فی تاریخ آل عباس [۲۹]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۹۲۳.
یا تاریخ خلفاء بنی عباس ، این کتاب به کوشش عباس عزاوی در ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م چاپ شده است. ۵. نهایة السول فی خصائص الرسول، که نسخه‌ای از آن به شماره ۲۵۶۷ در کتابخانه برلین محفوظ است. برای آگاهی از سایر کتابهای ابن دحیه به مآخذ مراجعه شود. [۳۰]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۲۰۴.
[۳۱]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۴۸۶.
[۳۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۱۱۶۱.
[۳۳]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۱۶۵۳.
[۳۴]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۱۶۷۵.
[۳۵]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۷۸۶.
[۳۶]
خدیویه، فهرست، ج۱، ص۴۴۵.
[۳۷]
جامعه، خطی، ج۱، ص۲۱۰.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م. (۲) ابن جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. (۳) ابن خلکان، وفیات. (۴) ابن دمیاطی، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۵) ابن عنین، محمد بن نصر، دیوان، به کوشش خلیل مردم بک، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م. (۶) ابن کثیر، البدایة. (۷) ابوشامه، عبدالرحمان، الذیل علی الروضتین، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۶۶ق/ ۱۹۴۷م. (۸) بغدادی، ایضاح. (۹) جامعه، خطی. (۱۰) حاجی خلیفه، کشف. (۱۱) خدیویه، فهرست. (۱۲) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عوادمعروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۱۳) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۱۴) ذهبی، محمد، المختصر المحتاج الیه من تاریخ الحافظ ابی عبدالله ابی دبیثی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۵) ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۱۶) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م. (۱۷) غبرینی، احمد، عنوان الداریة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌دحیه»، ج۳، ص۱۱۹۳. |