ابراهیم کازرونیاِبْراهیمِ کازِرونی، میرزا محمد (ح ۱۱۸۰-۱۲۶۰ق/۱۷۶۶- ۱۸۴۴م) پسر میرزا اسماعیل متخلص به نادری، شاعر، عارف، پزشک و مداح محمدشاه قاجار. ۱ - زندگیاجداد ابراهیم کازرونی از سادات عالی مقام کازرون بودند، ابراهیم نیز در هیمن شهر متولد شد. در جوانی به شیراز آمد و به تحصیل علوم پرداخت [۱]
فسایی، میرزا حسن، ج۲، ص۲۵۴، فارسنامة ناصری، تهران، ۱۳۱۳ش.
و پزشکی را نزد عمّش میرزا مرتضی معروف به مسیحای زمان و متخلص به مسیح [۲]
کازرونی، ابراهیم، ج۱، ص۲۳، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۷ش.
که حکیم‌باشی دربار شاهان زندیّه بود، فرا گرفت.۲ - سفرهابه گفته هدایت، ابراهیم همراه پدرش روانه عتبات شده و چندی نیز در آن ناحیه به فراگیری دانش مشغول بوده است، [۳]
هدایت، رضاقلی خان، ریاض العارفین، ص۵۴۴، به کوشش مهر علی گرکانی، تهران، ۱۳۴۴ش.
امّا فسایی اشاره‌ای به سفر وی به عتبات ندارد. [۴]
فسایی، میرزا حسن، ج۲، ص۲۵۴، فارسنامة ناصری، تهران، ۱۳۱۳ش.
ابراهیم در ۱۲۱۸ق/۱۸۰۳م همراه محمد نبی خان شیرازی، متخلص به فطرت و سفیر (۱۱۸۳-۱۲۳۰ق/۱۷۶۹- ۱۸۱۵م)، که به سفارت ایران در هندوستان منصوب شده بود، به این کشور عزیمت کرد و پس از کسب ثروت فراوان (احتمالاً در اواخر ۱۲۲۱ق/۱۸۰۶م) به شیراز بازگشت. ۳ - حضور در دربارپس از جلوس محمدشاه (۱۲۵۰ق/۱۸۳۴م)، ابراهیم به سبب آگاهی داشتن از اوضاع مناطق جنوبی ایران، مأمور شد که سفری بدین نواحی کرده، کتابچه‌ای به منظور شناخت بنادر و جزایر خلیج فارس تهیه کند. [۵]
کازرونی، ابراهیم، ج۱، ص۲۱، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۷ش.
به نظر می‌رسد که این سفر در ۱۲۵۳ق/۱۸۳۷م به پایان رسیده باشد، زیرا ابراهیم در مقدمه همین کتابچه از سال مذکور به عنوان زمان حاضر یاد می‌کند. [۶]
کازرونی، ابراهیم، ج۱، ص۱۸، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۷ش.
وی - ظاهراً از طرف محمدشاه - مأموریتی نیز در کازرون داشته است. [۷]
کازرونی، ابراهیم، ج۱، ص۲۴، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۷ش.
۴ - سیر و سلوکوی از آغاز عمر به مصاحبت اهل ذوق و سلوک رغبت تمام داشت و در شیراز سیر و سلوک عرفانی خویش را در خدمت میرزا ابوالقاسم شیرازی ادامه داد. [۸]
هدایت، رضاقلی خان، ریاض العارفین، ص۵۴۴، به کوشش مهر علی گرکانی، تهران، ۱۳۴۴ش.
[۹]
فسایی، میرزا حسن، ج۲، ص۵۹، فارسنامة ناصری، تهران، ۱۳۱۳ش.
[۱۰]
فسایی، میرزا حسن، ج۲، ص۲۵۴، فارسنامة ناصری، تهران، ۱۳۱۳ش.
ابراهیم سفری نیز به مکه کرد که تاریخ آن معلوم نیست. [۱۱]
دیوان بیگی شیرازی، احمد، ج۳، ص۱۷۸۳، حدیقةالشعرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۶ش.
۵ - وفاتتاریخ مرگ ابراهیم به درستی معلوم نیست. فسایی سن‌ّ او را بیش از ۸۰ سال و مرگش را در ۱۲۶۰ق [۱۲]
فسایی، میرزا حسن، ج۲، ص۲۵۴، فارسنامة ناصری، تهران، ۱۳۱۳ش.
و فرصت الدوله آن را در ۱۲۵۸ق می‌داند، [۱۳]
فرصت الدولة شیرازی، محمد نصیر، ج۱، ص ۳۹۸، آثار عجم، بمبئی، ۱۳۱۴ق.
اما هدایت در پایان ریاض العارفین، قطعه‌ای را از ابراهیم، به مناسبت ختم کتاب خود نقل می‌کند [۱۴]
هدایت، رضاقلی خان، ریاض العارفین، ص ۶۲۴-۶۲۵، به کوشش مهر علی گرکانی، تهران، ۱۳۴۴ش.
که نشان می‌دهد وی در ۱۲۶۰ق زنده بوده است و نیز در مجمع الفصحا که تألیف آن در ۱۲۸۴ق/۱۸۶۷م به پایان رسیده است، در ذکر احوال ابراهیم گوید وی چند سالی است که رحلت کرده است، [۱۵]
هدایت، رضاقلی خان، مجمع‌الفصحا، ج۲، ص۱۰۳۳، به کوشش مظاهرمصفا، تهران، ۱۳۴۰-۱۳۴۷ش.
ولی سال مرگ را معلوم نمی‌کند. بنا بر آن‌چه یاد شد می‌توان گفت که ابراهیم کازرونی در اواخر سال ۱۲۶۰ق و یا اندکی پس از آن (در شیراز) در گذشته است. ۶ - آثارابراهیم کازرونی اشعار فراوانی در انواع قصیده، غزل، ترجیع‌بند و مثنوی داشته و به گفته فرصت، دیوانی از اشعار خویش نیز فراهم آورده بوده است. [۱۶]
کازرونی، ابراهیم، ج۱، ص ۳۲۸، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۷ش.
هدایت (معاصر و مصاحب او)، گوید که وی در جمع‌آوری و ضبط اشعار خود بی‌مبالات بوده، از این رو بسیاری از آثارش مفقود شده و آن‌چه باقی مانده نیز تنظیم و ترتیب نیافته است، ولی بغدادی در هدیة العارفین [۱۷]
بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیةالعارفین، ج۱، ص۴۴، استانبول، ۱۹۵۱م.
و آقابزرگ در طبقات [۱۸]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، ج۲، ص۶، نجف ۱۹۵۴م.
و نیز در الذریعه [۱۹]
آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۱۱۴۹.
دیوان اشعاری را از او ذکر می‌کنند، و چنین به نظر می‌رسد که بعد از وفاتش آن را ترتیب داده‌اند. ابراهیم چند مثنوی به نام‌های گلستان خلیل، مشرق الاشراق، شایق و مشتاق، انفس و آفاق، منهج العشّاق و چهل صباح سروده که گزیده‌هایی از آن‌ها را هدایت در ریاض العارفین نقل کرده است و همو گوید که برخی از مثنوی‌های وی ناتمام بوده است. [۲۰]
هدایت، رضاقلی خان، ریاض العارفین، ص۵۴۴ - ۵۴۵، به کوشش مهر علی گرکانی، تهران، ۱۳۴۴ش.
فرصت الدوله، بعضی از مثنوی‌ها را در کازرون دیده است. [۲۱]
فرصت الدولة شیرازی، محمد نصیر، ج۱، ص ۳۲۸، آثار عجم، بمبئی، ۱۳۱۴ق.
اما دیوان بیگی که پیش از فرصت الدوله می‌زیسته، هیچ یک از آن‌ها را خود ندیده است. [۲۲]
دیوان بیگی شیرازی، احمد، ج۳، ص۱۷۸۳، حدیقةالشعرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۶ش.
آقابزرگ و بغدادی، تنها به ذکر نام مثنوی‌های ابراهیم (ظاهراً از روی نوشته هدایت) اکتفا کرده‌اند. ابراهیم شاعری متوسط و شعرش عاری از قوّت و انسجام و گاهی ضعیف است و مضامین بدیع در آن به ندرت دیده می‌شود. اثر دیگر ابراهیم کازرونی، چنان‌که اشاره شد، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس است که چاپ شده است. ۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة، نجف ۱۹۵۴م. (۳) بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۹۴۵م. (۴) بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیةالعارفین، استانبول، ۱۹۵۱م. (۵) دیوان بیگی شیرازی، احمد، حدیقةالشعرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۶ش. (۶) فسایی، میرزا حسن، فارسنامة ناصری، تهران، ۱۳۱۳ش. (۷) فرصت الدولة شیرازی، محمد نصیر، آثار عجم، بمبئی، ۱۳۱۴ق. (۸) کازرونی، ابراهیم، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۶۷ش. (۹) هدایت، رضاقلی خان، ریاض العارفین، به کوشش مهر علی گرکانی، تهران، ۱۳۴۴ش. (۱۰) هدایت، رضاقلی خان، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهرمصفا، تهران، ۱۳۴۰-۱۳۴۷ش. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم کازرونی»، ج۲، ص۷۱۱. |