آلبابویهآل بابَویْه، از خاندان‌های مهم علمی شیعی در قرون سوم تا هفتم است. ۱ - اصل خاندان آل بابویهاصل این خاندان از قم بوده و سپس بسیاری از افراد آن به ری کوچیده‌اند. زمان این کوچ معلوم نیست. شیخ منتجب الدین رازی (متوفی بعداز ۶۰۰)، آخرین فرد سرشناس این خاندان، از جدّ خود به عنوان «قمّی نزیل ری» یاد می‌کند؛ اما به نظر می‌رسد که این انتقال با استقرار شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱) در ری آغاز شده باشد. ۲ - نخستین عالم خاندان آلبابویهنخستین عالمِ شناخته شده این خاندان علیّ بن حسین بن موسی بن بابویه معروف به «ابن بابویه» و بزرگترین و پرآوازه‌ترینِ ایشان فرزند وی معروف به شیخ صدوق و ابن‌بابویه و رئیس المحدّثین است. «ابن بابویه»، هم برای پدر و هم برای پسر با قرینه، مثل ذکر کنیه، به کار می‌رود. همچنان که تثنیه آن (ابنابابویه) بر همین پدر و پسر دلالت دارد، نه صدوق و برادرش. [۱]
عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۶، ص۱۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱، جاهای متعدد، ذیل نام‌ها.
گذشته از سه دانشمند نامبرده، عده بسیاری از افراد این خاندان به مراتب بلند در فقه و حدیث دست یافته‌اند. ۳ - دانشمندان آلبابویهنویسندگان کتب تراجم و رجال، از جمله میرزا عبداللّه افندی در ریاض العلماء و ابن حجر در لسان المیزان و ابوعلی حائری در منتهی المقال، به مرتبه علمی و شماره قابل توجه دانشمندان این خاندان در طول سه قرن اشاره کرده‌اند. شهید ثانی سلسله سند برخی احادیث را ارائه کرده که در آن‌ها پنج یا شش تن از آل بابویه به ترتیب با یکدیگر نسبت پدری و پسری داشته‌اند. شیخ سلیمان ماحوزی بَحرانی رساله‌ای مستقل در شناساندن پانزده تن از بزرگان این خاندان نوشته، در حالی که به گفته ابوعلی حائری نام چند تنِ ایشان از قلم افتاده است. برخی از عالمان این خاندان، که غالباً از نسل برادر شیخ صدوق بوده و در ریاض العلماء مذکورند، عبارتند از: ۱) علی بن حسین بن موسی ۲) حسین بن علی بن حسین ۳) الحسن بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه، برادر صدوق، که به گفته شیخ طوسی، مردی زاهد پیشه بوده و از دانش بهره چندانی نداشته است. ۴) ابوالقاسم حسن بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه، برادرزاده شیخ صدوق و از روایان او؛ از دانشمندان زمان خود بوده و دو فرزند دانشمند به نام‌های محمد و حسین داشته است. ۵) محمد بن حسن بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه، برادرزاده شیخ صدوق و از راویان او. ۶) علی بن محمّد بن الحسن بن الحسین بن بابویه؛ [[|فقیهی]] فاضل از نزدیکان منتجب الدین. ۷) شمس الاسلام حسن بن حسین بن الحسن بن الحسین بن علی بن بابویه معروف به حَسْکا [۲]
عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۱۳۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱، جاهای متعدد، ذیل نام‌ها.
از برادر زادگان صدوق و جدّ شیخ منتجب الدین.وی نزد شیخ طوسی و سَلاّر بن عبدالعزیز و قاضی ابن برّاج شاگردی کرد و خود چند کتاب فقهی نوشت. عبدالجلیل قزوینی که با وی معاصر بوده او را از دانشمندان بزرگ امامیّه خوانده است. ۸) عبیداللّه بن حسن بن حسین بن بابویه قمی، پدر منتجب الدین و از شاگردان شیخ طوسی و سَلاّر بن عبدالعزیز و ابن بَرّاج و سید بن حمزه [۳]
عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۲۹۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱، جاهای متعدد، ذیل نام‌ها.
و پدر خود بوده است.فرزندش منتجب الدین و حسن بن حسین بن علی دوریستی از او روایت کرده‌اند. ۹) سعد بن حسن بن الحسین بن بابویه، منتجب الدین او را فقیهی معتمد خوانده و به گفته ریاض العلماء احتمالاً عموی منتجب الدین باشد. ۱۰) بابویه بن سعد بن محمد بن حسن بن بابویه، فقیهی صالح، از شاگردان حَسْکا و مؤلّف کتابی به نام الصراط المستقیم بوده است. ۱۱) شیخ الرئیس حسن بن حسن بن الحسین بن علی بن بابویه، نواده برادر صدوق و جد اعلای منتجب الدین، از بزرگان دانشمند امامیه در روزگار خود بوده و صهرشتی در قَبَس المصباح از او روایت کرده است. ۱۲) هبة الله بن حسن بن الحسین بن بابویه، به گفته منتجب الدین فقیهی صالح بوده و بنا به گفته مؤلّف ریاض العلماء از عمو زادگان منتجب الدین است. ۱۳) اسحاق بن محمد بن الحسن بن الحسین بن بابویه و برادرش اسماعیل که به گفته منتجب الدین نزد شیخ طوسی همه کتاب‌های او را خوانده و کتاب‌های دینی به فارسی و عربی نوشته‌اند. ظاهراً این دو نیز از برادرزادگان صدوق بوده‌اند. ۱۴) حسین بن حسن بن محمد بن موسی بن بابویه القمی، فقیهی از خاندان بابویه و خواهر زاده و راوی ابن بابویه پدر. همچنین شیخ طوسی از شخصی به نام جعفر بن حسین بن حسکة قمی روایت کرده و او خود از راویان صدوق است. مؤلّف ریاض العلماء شخصی دیگر به نام حسکة بن بابویه را نام می‌برد و احتمال می‌دهد که جد دانشمند مذکور بوده و از خاندان شیخ صدوق می‌باشد. ۴ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) ابن بابویه، الامامة والتبصرة من الحیرة، چاپ حسینی، بیروت ۱۴۰۷. (۳) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۳۰. (۴) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش. (۵) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱، جاهای متعدد، ذیل نام‌ها. (۶) سلیمان بن عبدالله بحرانی، فهرست آل بابویه و علماءالبحرین، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۴، ص ۳۱ـ۶۳. (۷) محمدتقی تستری، قاموس الرجال، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۹۱. (۸) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربیة، محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۲ـ۱۴۰۳/۱۹۸۲ـ۱۹۸۳. (۹) فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۰) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰. (۱۱) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، نجف ۱۳۸۰. (۱۲) عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲. (۱۳) محمد باقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۴) علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنّفیهم، قم ۱۴۰۴، مقدمه و جاهای متعدد، ذیل نام‌ها. (۱۵) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهربرجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۴. (۱۶) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، قم ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱. ۵ - پانویس۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بابویه»، شماره۶۵. |