قباله
«قَباله یا قِباله» در لغت، مکتوبی را گویند که در آن می‌نویسند چیزی را که انسان ملتزم می‌گردد از کار و عمل و یا دین و ...، و نیز چون کسی قبول کند چیزی را به طور مقاطعه و نوشته‌ای بر طبق آن نویسد، آن نوشته عبارت است از قباله، ضمانت‌نامه و معاهده. قباله‌ها، اسنادی هستند که متضمن هر نوع قرارداد، تعهد و التزام بین دو طرف بوده و به تناسب دارای اَشکال و مضامین متفاوت هستند. البته در اینجا قباله‌ها به عنوان یک دسته بزرگ از اسناد حقوقی محور بحث نیست بلکه عمدتاً به آن از نظر بخشی از مجموعه اسناد خطی کتابخانه نگریسته می‌شود.
اهمیت قباله
قباله از نظر حقوقی، سند معامله، عقد و سند مالکیت است. قباله‌ها همواره در میان خانواده‌ها چون مایملکی گرانبها حفظ می‌شده است، به همین دلیل از لحاظ کمیت در مجموعه اسناد بیشترین مقدار را به خود اختصاص داده‌اند. امروزه، مطالعه قباله‌ها می‌تواند به شناخت بیشتر فرهنگ بومی منجر شود و اطلاعات گوناگونی در زمینه ویژگی‌های اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی و زندگی مردم در یک دوره تاریخی خاص در اختیار قرار دهد.
در قرآن مجید، آیات بسیاری به مکتوب نمودن قراردادهایی که برای اشخاص، الزام و یا دینْی را ایجاد می‌نماید و همچنین توصیه مؤکد بر انجام درست آن و عدم تخطی از مفاد و شرایط قراردادها آمده است.
اعتبار قانونی قباله
ذکر اختیار و بالغ و عاقل بودن طرفین مورد معامله در انجام تعهد و معامله و عقد در متن قباله‌ها لازم و ضروری بود و در غیر این صورت، این عقد و تعهد و معامله از درجه اعتبار و صحت ساقط می‌شد. جهت اعتباربخشی به‌این اسناد، معمولاً از ممهور کردن آن به مهر و تصدیق شهود استفاده می‌شد. در اطراف سند (قباله) معمولاً جای خالی گذاشته می‌شد و اثر مُهر و تصدیق شهود، بنا به موقعیت اجتماعی هر یک جای خاصی را در این فضا اشغال می‌کرد. چنانکه در بالای سند جای مُهر و تصدیق شهود طراز اول اجتماعی و در حاشیه اطراف سند و اغلب سمت راست، مهر و شهادتنامه کسانی که در مرتبه پایین‌تر اجتماعی بودند، قرار داشته است.
اندازه مهر شهود و یا طرفین معامله بنا به موقعیت اجتماعی ایشان، کوچک یا بزرگ و دارای حاشیه و متن خاص بوده و گاه به جای اسم، عنوان و لقب از یک کلام قرآنی و یا ادعیه بر روی مهر استفاده می‌شده، به گونه‌ای که این کلام متضمن نام صاحب مهر بوده است. به طور مثال: "قال انی عبدالله" و یا "سلام علی ابراهیم". در قباله‌های خرید و فروش، مهر فروشنده در انتهای سند الزامی بود ولی خریدار به علت آن که سند در اختیار وی قرار می‌گرفت و نام او نیز در آن قید شده بود، ملزم به مُهر کردن نبوده است.
انواع قباله
قباله از نظر مضمون و محتوا؛ شامل اسناد خرید و فروش (قطعی)، مصالحه‌نامه، اجاره‌نامه، تعهدنامه یا التزام‌نامه، عقدنامه و طلاق‌نامه، شهادتنامه و استشهادنامه، استعلام‌نامه و قسمت‌نامه است. نوعی از قباله‌ها، قباله ازدواج است. در قباله‌های ازدواج که به شکل یک برگی و گاه دفتری بوده است، علاوه بر ذکر نام زوجین، نام پدر و القاب ایشان نیز مذکور است و نیز میزان مهریه و صداق تعیین شده به شکل نقد و یا جنس و یا ملک نیز می‌آمده؛ در برخی عقدنامه‌ها، سیاهه جهیزیه زوجه هم ذکر می‌شده که به تصدیق زوج، مهر می‌خورده است. در اطراف عقدنامه‌ها مهر شهود و تصدیق‌کنندگان بر وقوع این عقد دیده می‌شود.
از دیگر انواع قباله‌ها، اسناد معاملاتی است که به صورت قباله خرید و فروش قطعی، مصالحه نامه و یا اجاره‌نامه تنظیم می‌شده و حاوی شرایط مورد معامله، حدود جغرافیایی ملک، مختصات موضوع مورد معامله، مبلغ تعیین شده، زمان مورد بحث، تعهدات هر یک از طرفین، و نیز شرایط فسخ معامله بوده و موارد مذکور باید به طور دقیق و با الفاظ عربی و عبارات فقهی بیان می‌شد. برخی سندشناسان، انواع فرمان‌ها و احکام را به جهت آن که التزام و تعهد و قرار را نشان می‌دهد، نوعی قباله می‌دانند ولی به سبب آن که این نوع اسناد در زندگی عادی اجتماع جاری نبوده و همه مردم را شامل نمی‌شده، از دایره اسناد عادی خارج و تنها از آن به عنوان "سلطانیات" یاد می‌شود.
نوعی دیگر از قباله، قسمت‌نامه است که متضمن تقسیم مایملک فرد میان افراد خانواده خود بود؛ با ذکر نام افراد و سهم دقیق هر یک از ایشان، همراه با مُهر شهود و تصدیق‌کنندگان متن. قراردادهای اداری و شرکتی نوع دیگری از قباله‌هاست که "شراکت نامه" نامیده می‌شود. از آنجا که محتوای این قراردادها مانند قباله‌های خرید و فروش متضمن موضوع مورد شرکت، مختصات، تعهدات، شرایط و مبلغ تعیین شده و نیز شرایط فسخ معامله بوده است، می‌توان آنها را در ردیف قباله‌ها طبقه‌بندی کرد.
شکل و نگارش قباله‌ها
از نظر شکل ظاهری قباله‌ها اشکال متفاوتی دارند، چنانکه به شکل یک برگ و یا چند برگی و گاه به صورت دفتر و یا طومار نیز دیده شده‌اند. قباله‌ها اغلب به عربی نگارش شده و معمولاً با یک مطلع خاص آغاز می‌شوند. چنانکه قباله‌های خرید و فروش بیشتر با عنوان "هو المالک بالاستحقاق" و عقدنامه‌ها با مطلع "هو المؤلف بین‌القلوب" شروع می‌شوند.
متن قباله اغلب با خط شکسته نستعلیق اما نه در یک امتداد، افقی به شکلی که اغلب در انتهای سمت چپ (برای زیبایی) به سمت بالا کشیده می‌شده، نگاشته می‌شد. شناخت این ویژگی‌های نوشتاری که برای خواندن و درک محتوای این اسناد ضروری است، فن و هنر خاصی را می‌طلبد.
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "قباله" از حوریه سعیدی، بازیابی: ۱۵ مرداد ۱۳۹۲.