اخلاص
اخلاص یعنی پاك و خالص ساختن قصد و نيت و عمل را فقط برای خدا انجام دادن. از نظر اسلام اساس و شالوده و زيربناى سعادت انسان بندگى مخلصانه اوست. در معارف اسلامی عوامل دست یابی به اخلاص به عنوان فضیلت متعالی تشریح شده است و نشانه های برای تشخیص وجود یا نبود آن در انسان بیان گردیده است.
محتویات
- ۱ تعريف اخلاص
- ۲ اسباب و عوامل اخلاص
- ۲.۱ نتيجه
- ۳ نشانه هاي اخلاص
- ۴ اخلاص در منظر قرآن وسنت
- ۵ آفات اخلاص
- ۶ مراتب اخلاص
- ۷ فوايد اخلاص
- ۸ پانویس
- ۹ منبع
تعريف اخلاص
- تعريف لغوي: اخلاص در لغت ويژه كردن را گويند؛ يعنى پاك كردن چيزى از هر چيزى كه غير آن باشد و با آن درآميخته باشد.
- تعريف اصطلاحي: در بيان انديشمندان اسلامي عبارت است از پاك و خالص ساختن قصد و نيت از غيرخدا. به عبارت ديگر «حقيقت اخلاص آن است كه نيت انسان از هر گونه شرك خفى و جلىّ پاك باشد».پس هر كسى كه طاعتى را بجا آورد و قصد قربت داشته باشد ولي با آن غرضى دنيوى بياميزد عملش خالص نمي باشد، مثلاً براي رسيدن به سلامتي بدن و پالايش آن از چربي هاي اضافي روزه بگيرد و هدف اصلي و محرك واقعي او براي روزه گرفتن چنين قصدي باشد و...
اسباب و عوامل اخلاص
در آموزه هاي ديني ما عواملي براي كسب اين فضيلت ارزشمند بيان شده است كه به مواردي از آنها اشاره مي شود:
- يقين منشأ اخلاص است.
- اخلاص عمل از يقين قوى و نيك انديشى سرچشمه مى‌گيرد.
- اخلاص ميوه علم و معرفت است.
- سرآغاز اخلاص نااميدى از ما سوى اللّه است.
- آرزوهايت را كم كن تا اعمالت خالص شود.
- اخلاص ميوه عبادت است.
نتيجه
آن كه اخلاص محصول يقين، قدرت ايمان، علم، قطع اميد از مردم، كم كردن آرزوها و عبادت پروردگار است.
نشانه هاي اخلاص
اين نشانه‌ها بصورت اختصار مطرح مي‌شود:
- كسي كه دلش پاك، اعضاء و جوارحش سالم، خيرش زياد و شرش مأمون است (يعنى مردم از خيرش بهره‌مند و از شرش در امانند).
- يكسان بودن ظاهر و باطن و كردار و گفتارش.
- كمال اخلاص دوري از گناهان است.
- زهد.
- نااميدي از غيرخدا و از چيزي غير از گناهش نترسيدن.
- از غير خدا در مورد اعمالش انتظار تعريف نداشتن.
اخلاص در منظر قرآن وسنت
كسى كه كارى را هم براى خدا و هم براى غيرخدا انجام دهد، خدا آن كار را نمى‌پذيرد؛ زيرا دين كما و كيفا مخصوص خداست. قرآن كريم در كيفيت عمل مى‌فرمايد: «ألا لله الدين الخالص»
فقط به نام و ياد خدا بايد اين مجموعه را فهميد و به آن عمل كرد و آن را به ديگران آموخت. بنابراين تنها كسانى متدين واقعى و ديندارند كه مخلص باشند. از اين رو خداى سبحان مى‌فرمايد: «مردم هيچ مأموريتى ندارند جز اين كه دستورهاى دين را مخلصانه براى خدا انجام دهند».
يعنى فهمشان و عملشان براى خدا باشد و محصول اخلاص نيز لقاى بهشت است.
در روايات نيز در مورد اين مسأله مطالب فراوانی عرضه شده است. از رسول اكرم صلی الله علیه و آله در روايت متواتر ميان شيعه و سنّى رسيده است كه: «همانا كارها وابسته به نيت ها است».
در حديثى به اين شكل روايت شده است كه: «همانا اعمال وابسته به نيت است؛ براى انسان همان است كه قصد كرده و هدف قرار داده است. هر كس به خاطر خدا و رسول هجرت كرده است هجرتش به سوى خدا و رسول است و هر كس به خاطر زنى كه با او ازدواج كند و يا به خاطر ثروتى كه به چنگ آورد، هجرت كرده است. هجرتش به سوى همان خواهد بود».
آفات اخلاص
آفاتى كه اخلاص را تيره و آشفته مى‌سازد در آشكار و پنهان بودن درجاتى دارد كه واضحتر از همه رياى ظاهر است.
سپس نيكو بجا آوردن عبادت و سعى در خشوع در عبادت در ميان مردم و آشكارا نه در خلوت، به قصد اينكه تو مرجع مردمى و آنچه از تو مشاهده مى‌كنند فرامى‌گيرند.
و پس از آن، عمل را در خلوت خوب انجام دادن به قصد آنكه خلوت و آشكاراى او يكسان باشد و اين نوعى رياى پيچيده و پوشيده است. زيرا چنين شخصى عبادت خود را در خلوت نيكو مى‌كند تا در ملأ و آشكارا نيز همين گونه عمل نمايد، پس فرقى بين دو نوع عبادت او (در خلوت و در جلوت) در اين كه به مردم توجه و التفات دارد نيست.
رياى پنهان‌تر اين است كه وقتى انسان در حضور مردم در عبادت است شيطان كه از بكاربردن حيله هاي قبلي نااميد است به وى گويد: «تو در پيشگاه خداى سبحان ايستاده‌اى، در جلال و عظمت او بينديش و شرم كن از اين كه او به دل تو مى‌نگرد و قلب تو از او غافل است» آنگاه حالت حضور قلب و خشوع جوارح به خود مى‌گيرد و اين پنهان‌ترين نيرنگ شيطان است و اگر اين انديشه ناشى از اخلاص بود در خلوت از او جدا نمى‌شد و تنها در حالت حضور غير، به ذهنش خطور نمى‌كرد.
آن را روا بود كه زند لاف مهر دوست كز دل به در كند همه مهرى و كينه‌اى
مراتب اخلاص
امام خمینی ره مراتب اخلاص را به صورت ذيل بیان می نماید:
- مرتبه اول: پاكسازي عمل است -چه عمل قلبى يا عمل ظاهري- از شبهه رضاى مخلوق و جلب قلوب آنها، چه براى خوش‌آمد گويي آنها يا براى جلب منفعت يا براى غير آن.
- مرتبه دوم: پاكسازي عمل است از بدست آوردن منافع دنيايي هر چند كه انگيزه و مشوق آن عنايت الهي باشد تا به اين واسطه عنايت فرمايد. مثل خواندن نماز شب براى توسعه روزى و بجا آوردن نماز اوّل ماه (مثلا) براى سلامت از آفات آن ماه و ديگر مقاصد دنيوى...
- مرتبه سوّم: پاكسازي عمل است از اينكه بخاطر بهشتهاي جسماني و حورالعين و قصرها و امثال آن از لذات جسماني، اعمال عبادي خويش را انجام دهد.
- مرتبه چهارم: آن است كه عمل را تصفيه كند از ترس عقاب و عذابهاي جسمانى كه وعده داده شده است. البته در نظر اهل معرفت فرق نمي‌كند كه انسان عملى را از ترس حدود و تعزيرات دنيايي يا ترس عذاب آخرتى يا براى رسيدن به زنهاى دنيائى يا بدست آوردن زنهاى بهشتى انجام دهد. زيرا هيچ يك براى خدا نيست؛ ناگفته نماند مطابق قواعد فقهيّه عمل با اين نيات از مرحله بطلان صورى خارج مي‌شود ولى در بازار اهل معرفت اين متاع ارزشى ندارد.
- مرتبه پنجم: پاكسازي عمل است از رسيدن به لذّات روحي هميشگي و خود را در جرگه ملائكه وارد كردن، اين درجه نيز گرچه درجه بزرگ و مقصد عالى و مهمى است، ولى از منظر عارفان واقعي اين مرتبه نيز داراي نقصان بوده و سالك آن نيز در زمره كاسبين به شمار مى‌رود.
- مرتبه ششم: پاكسازي آن است ازترس عدم دستيابي به اين لذّات و محروم شدن از اين سعادت ها.
- مرتبه هفتم: پاكسازي عمل است از اين كه بخاطر بهشت لقاء الهي عمل كند و اين مرتبه از مهمترين اهداف اهل معرفت و سالكان كوي دوست است.
و نوع مردم از دستيابي به آن ناتوانند و كمتر كسي از اهل معرفت به اين سعادت مي رسند، البته اين مرتبه درجه نهايي عروج آنان نيست، بلكه از مقامات معمولى آنها بشمار مي رود.
و پس از اين مرتبه، مراتب ديگرى است كه از حدود خلوص خارج بوده، بيان آن مراتب از حوصله اينجا خارج است.
فوايد اخلاص
از نظر اسلام اصل عبادت اخلاص است و ساير اعمال در سايه اخلاص عنوان عبادت پيدا مى‌كند و كامل مى‌شود. برای عمل مخلصانه آثار زيادي بيان شده است كه به چند مورد اشاره مي شود:
- بصيرت و نورانيت دل.
- خضوع تمام ما سوى اللّه در برابر انسان مخلص.
- كفايت امر و درمانده نشدن در كارها.
- سعادت و كاميابى.
- كمال عبادت.
پانویس
- ↑ مصطفوي، حسن؛ التحقيق في كلمات القران الكريم، مؤسسه الطباعه والنشر وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ اول، 1371 ش، ج3 ص102؛ خواجه نصير طوسى، أوصاف الأشراف، چاپ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ: سوم، 1373 ش، ج1، ص21؛ طریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، المکتبه المرتضویه واژه «خلص»، ج4، ص168.
- ↑ فيض كاشانى، ملا محسن؛ المحجة البيضاء، تصحيح و تعليق، على اكبر غفارى، چاپ: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ: چهارم، 1417ق، جلد 8، صفحه 128 (باتلخيص).
- ↑ مجتبوى، سيد جلال الدين؛ علم اخلاق اسلامى، انتشارات حكمت، چاپ: چهارم، 1377 ش، ج3، ص530.
- ↑ سبب الإخلاص اليقين.
- ↑ إخلاص العمل من قوّة اليقين و صلاح النّيّة. غررالحكم، جلد 1، صفحه 361، (شماره 55).
- ↑ ثمرة العلم إخلاص العمل.
- ↑ أوّل الإخلاص اليأس ممّا في أيدي النّاس.
- ↑ اميرالمؤمنين علیه السلام: «قلّل الآمال تخلص لك الأعمال.» عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى؛ غررالحكم و دررالكلم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، 1366 ش، ج1، ص155، ح 2906.
- ↑ الاخلاص ثمرة العبادة. غررالحكم، جلد1، صفحه 17 (شماره 444).
- ↑ آيت الله مهدوى كنى، نقطه‌هاى آغاز در اخلاق عملى، چاپ: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ: هفتم، 1376ش، ص: 427 و 428.
- ↑ حسن بن شعبه حرانى؛ تحف العقول، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1404 ق، ص21.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نشر دارالأسوه للطباعة والنشر، چاپ اول، 1415ق، نامه 26، ص522.
- ↑ امام علي علیه السلام فرمود: تمام الإخلاص تجنّب المعاصى. علامه مجلسى؛ بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 ق، ج74، ص215.
- ↑ اميرالمؤمنين علیه السلام فرمود: «زهد شيوه مخلصان است.» آيت الله مهدوى كنى، نقطه‌هاى آغاز در اخلاق عملى، چاپ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ: ششم، 1375ش، ص420.
- ↑ همان، ص421.
- ↑ کلینی، یعقوب؛ اصول کافی، تحقیق علی اکبر غفاری، نشردارالکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1375ش، ج2، ص16، ح4.
- ↑ سوره زمر:3.«آگاه باشيد كه دين خالص از آن خداست».
- ↑ سوره البينه:5.
- ↑ جوادي آملي، عبدالله؛ مراحل اخلاق در قرآن، مركز نشر اسراء، چاپ هفتم، 1387 ش، ص 253.
- ↑ «انّما الاعمال بالنّيّات»، تهذيب الأحكام، شيخ طوسي، دارالكتب الإسلاميه تهران، 1365ش، ج4، 186، باب44، ح2.
- ↑ مطهري، مرتضي؛ مجموعه آثار انتشارات صدرا، ج1، ص300؛ بحارالانوار، جلد 67، صفحه 211 ـ در پاورقى هاى بحارالانوار آمده كه اين حديث، مورد اتفاق همه علماى اسلام است. سپس به كلام بخارى در صحيحش در كتاب الايمان، صفحه 23 اشاره مى كند.
- ↑ مجتبوى، سيد جلال الدين، علم اخلاق اسلامى، انتشارات حكمت، چاپ: چهارم، 1377 ش، ج3 ص537 و 538؛ نراقى، ملا احمد، معراج السعادة، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، 1377 ش، ص631و632.
- ↑ امام خمينى، روح الله؛ آداب الصلاة، مؤسسه‌ى تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ هفتم، 1378 ش صص:164ـ166.
- ↑ آيت الله مهدوى كنى، نقطه‌هاى آغاز در اخلاق عملى، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ: هفتم، 1376 ش ص428ـ430؛ گيلانى، عبدالرزاق، شرح مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة، تصحيح رضا مرندى، انتشارات پيام حق، چاپ: اول، 1377 ش، ص 469ـ475.
- ↑ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هيچ بنده‌اى چهل روز متوالى قدم در وادى اخلاص ننهاد جز آن كه چشمه‌هاى حكمت و معرفت از قلبش بر زبان او جارى مى‌شود.» عيون اخبارالرّضا، جلد 2، صفحه 69؛ علامه مجلسى، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 ق، جلد 67، صفحه 242.
- ↑ امام صادق علیه السلام: «بى‌ترديد، هر چيز در برابر مؤمن خاشع و خاضع است و همه چيز از او پروا دارند. چنانچه بنده مخلص باشد خداوند ترس او را در دل همه چيز حتى حشرات زمين و پرندگان آسمان قرار مى‌دهد». علامه مجلسى؛ بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 ق، ج67، ص248، باب54، ح21.
- ↑ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند عزّوجلّ فرمود: اگر بنده خود را دوستدار اخلاص و خداجوى بيابم اداره امور او را شخصا به عهده مى‌گيرم (و كار او را به ديگران واگذار نمى‌كنم).» محدث نورى؛ مستدرك الوسائل، مؤسسه آل البيت عليهم السلام قم، 1408 ق، ج4، ص482، باب23؛ علامه مجلسى، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404ق، ج82، ص136، باب27.
- ↑ اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «اعمال خود را خالص كنيد تا سعادتمند شويد» عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى؛ غررالحكم و دررالكلم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، 1366 ش، ص155، ح2895.
- ↑ حضرت جوادالائمه عليه السلام فرمود: «برترين عبادتها اخلاص است» ورام بن ابى فراس؛ مجموعة ورام، 2 جلد در يك مجلد، انتشارات مكتبة الفقيه قم، ج2، ص109.
منبع
اصغر صفرزاده، اخلاص، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 21 شهریور 1391.