بولاق
مطبعه بولاق معروف‌ترين مطبعه (چاپخانه) مصر و از مهم‌ترين، معتبرترين و قديمي‌ترين چاپخانه‌هاي جهان اسلام است. در سال‌هاي 1228-1264 ق. محمدعلي پاشا گروهي را براي تحصيل به ممالك مختلف اروپايي فرستاد كه از آن ميان چهار نفر مأمور فراگيري امور چاپ و چاپخانه شدند.
آنان در سال 1230 ق. به همراه نيكلا مسابكي، اهل سوريه، براي فراگيري كارهاي فني چاپ، حروفچيني و حروف‌ريزي به ميلان رفتند و پس از بازگشت، چاپخانه‌اي در محل كشتي‌سازي بولاق كه "دارالصناعه العامريه" نام داشت، احداث كردند.
براي شروع كار، سه دستگاه چاپ از ميلان و مركب و كاغذ و لوازم ديگر از لگهورن و تريست و حروف چاپي عربي، ابتدا از ايتاليا و سپس از فرانسه تهيه شد. نيكلا مسابكي دستگاه‌هاي چاپ خود را در فاصله محرم تا جمادی الاول 1237 ق. مستقر و آماده كرد. مديريت چاپخانه و كتابخانه به عثمان نورالدين افندي از استادان "مهندس‌خانه" بولاق واگذار شد كه تا ذی الحجه 1239 ق. در اين سمت باقي ماند.
نخستين كتاب چاپ شده در بولاق در سال 1238 ق. كتاب <قاموس ايتاليايي و عربي>، اثر دام رافائل (روفيل‌بن آنطون زهّور) بود. اما بروچّي كه در زمان تأسيس چاپخانه از آن ديدن كرده، گفته است كه نخستين كتاب چاپ بولاق، <وصايانامه سفريّه> بوده كه شامل تعليمات نظامي فردريك دوم، پادشاه پروس به فرماندهان خويش است و ثاني‌زاده محمد عطاءالله افندي نيز آن را در سال 1221 ق. از زبان فرانسوي ترجمه كرده بود. در اين ميان كتاب‌هايي مانند <قانون‌نامه عساكر پيادگان جهاديّه> (تركي، اواسط رجب 1238ق.) و كتاب <في صناعات صياغه‌الحرير> (عربي، 12 ذی القعده 1238ق.) نيز از جمله كتاب‌هاي چاپ‌شده در همان سال تأسيس چاپخانه هستند.
حروف چاپي عربي كه از ايتاليا وارد شده بود چندان مورد پسند نبود؛ از اين‌رو ميرزا سنگلاخ، قالب حروف تعليق و عبدالله زهدي افندي از خطاطان ترك قالب حروف نسخ را دوباره ساختند و از سال 1241 ق. مورد استفاده قرار گرفت و با فزوني كار چاپخانه مساحت آن نيز افزايش يافت.
مطبعه بولاق به نام‌هاي ديگري چون: "دارالطباعة"، "مطبعه صاحب‌السعادة"، "دارالطباعه‌المعمورة"، "مطبعة‌بولاق"، "مطبعة‌الكبير"، "دارالطباعة‌الخديويه"، "دارالطباعة‌العامره"، "دارالطباعة‌الباهره"، "مطبعة‌عامره"، "مطبعة مصرالمحروسه"، "دارالطباعة‌المصريّه" و "مطبعة سنّيه" نيز خوانده شده است. تعداد كاركنان چاپخانه بولاق در سال‌هاي اول به صورت قطعي مشخص نيست ولي بنا به سند موجود در اثر بروچّي تعداد آنها در ربیع الثانی 1238 ق. شانزده نفر و در درخشان‌ترين دوره فعاليت چاپخانه، يعني در 1265 ق به 169 نفر رسيده بوده است.
در دوره محمدعلي پاشا، افرادي چون نيكلا مسابكي، عبدالكريم، ابوالقاسم شاهد جيلاني، عبدالله فاتح داغستاني و حسين راتب از 1236 تا 1265 ق مديريت چاپخانه را بر عهده داشتند. كاركنان ديگر عبارت بودند از: معاون ناظر؛ مصححان و حروفچينان عربي، فارسي و تركي؛ چاپچي‌ها؛ خوشنويسان؛ صفحه‌بندها و برخي ديگر. مصححان عربي عموماً از ميان استادان الازهر انتخاب مي‌شدند.
در چاپخانه بولاق، ضمن چاپ و انتشار كتاب، نظامنامه تعليمات و اعلاميه‌هاي قانوني نيز به چاپ مي‌رسيد. از 25 جمادی الاول 1244 ق. الي 25 صفر 1249 ق، روزنامه رسمي [دولتي] عربي ـ تركي وقايع مصريه كه وابسته به "ديوان‌المدارس" بود در اين چاپخانه به چاپ مي‌رسيد.
در ضمن يك چاپخانه كمكي سنگي نيز به منظور تهيه و چاپ اشكال، نمادها، طرح‌ها، نقشه‌ها و علامت‌هاي مخصوص كه از ضروريات كتاب‌هاي رياضي، فيزيك، شيمي و نظامي بود، تأسيس شد. تهيه فهرست كتاب‌هاي چاپ شده در بولاق را هامر ـ پورگشتال در 1248 ق، رينو در 1250 ق، و بيانكي در 1258 ق. بر عهده داشته‌اند كه بعدها توسط ديگران ادامه پيدا كرد. بنا به نوشته سوچنگ ـ سيانگ بين سال‌هاي 1238 تا 1267 ق. در چاپخانه بولاق 526 كتاب عمدتاً به زبان‌هاي تركي، عربي و فارسي به چاپ رسيده بود.
محمدعلي پاشا ترتيبي اتخاذ كرده بود كه كتاب‌هاي چاپ شده ابتدا ميان آموزشگاه‌هاي نظامي و مدارس ديگر توزيع شود و سپس باقي‌مانده آنها به فروش برسد. همچنين فهرست‌هايي منتشر شده بود كه حاوي قيمت نسخه‌هاي موجود كتاب‌هاي چاپ‌شده در آن چاپخانه بود. برخي كتاب‌ها نيز به اقساط فروخته مي‌شد و به كساني كه تعداد زيادي كتاب مي‌خريدند تخفيف داده مي‌شد. چنان‌چه افرادي مي‌پذيرفتند كه يك دهم سود خالص خود را به دولت اختصاص دهند در اين چاپخانه مجاز بودند كه به عنوان سرمايه‌گذار، كتاب به چاپ برسانند. در 1273 ق. يك مركز فروش رسمي نيز براي عرضه كتاب‌هاي چاپ شده تأسيس گرديد.
صفحه عنوان نيز براي نخستين بار در چاپ <قاموس ايتاليايي ـ عربي> به وجود آمد كه تا آخر قرن سيزدهم هجري به عنوان تنها نمونه از اين نوع باقي ماند. در خاتمه كتاب‌ها نيز نام چاپخانه، مدير و مصححان، محل و تاريخ چاپ (سال، ماه و روز) قيد مي‌شد.
به سبب بي‌علاقگي عباس پاشا (1265-1270 ق) به چاپخانه بولاق، تعداد كاركنان آن به 108 نفر كاهش يافت. در دوره محمد سعيد پاشا (1270-1280 ق) نيز به سبب كمبود بودجه، فقط اوراق رسمي و كتب درسي در اين چاپخانه به چاپ مي‌رسيد. سرانجام اين مطبعه به سبب بروز اختلاف بين علي جودت بيگ، ناظر چاپخانه و كاركنان بر سر حقوق در 11 صفر 1278 ق و به دستور والي وقت بسته شد و در ربيع الاول 1279 ق. به عبدالرحمان رشدي بيگ (مفتش راه‌آهن) واگذار گرديد. او آنتوان مورس استادكار چاپ در اسكندريه را به منظور وارد كردن لوازم و دستگاه چاپ جديد به پاريس فرستاد و نام چاپخانه نيز به مطبعه عبدالرحمان رشدي تغيير يافت.
در دوره اسماعيل پاشا (1280-1296 ق) چاپخانه توسط استانداري خريداري شد و حسين حُسني افندي مديريت آن را برعهده گرفت و نام آن به "مطبعة البولاق‌السنّيه" تغيير يافت. دستگاه‌هاي بخاري به جاي دستگاه‌هاي چاپ دستي به‌كار افتاد، حروف چاپي جديدي خريداري گرديد و چاپگران اروپايي به‌كار گرفته شدند. بدين ترتيب، كيفيت كتاب‌ها به سرعت بهبود يافت و كتاب‌هاي نمونه اين چاپخانه در نمايشگاه‌هاي بين‌المللي پاريس (1867) و وين (1873) عرضه شد. در 21 رجب 1298 ق، در دوره محمد پاشا، اين چاپخانه ملي شد و "مطبعه البولاق العامريه" نام گرفت.
پس از تحولات سياسي در مصر اداره چاپخانه بولاق به "الهيئه العامه لشئون المطابع" واگذار گرديد.
پانویس
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "بولاق" از تورقوت كوت (داجا)؛ تلخيص ميترا صميعي، بازیابی: 7 مرداد 1392.