باطل

از دانشنامه‌ی اسلامی

«باطل» در مقابل «حق»، به معناى امور پوچ و بى‌‌ثبات و غیرمنطبق با واقعیت است. افزون بر دین اسلام، ادیان و مکاتب دیگر نیز، پیروان خود را از پیروى باطل نهى کرده‌اند. در نگاه قرآن کریم، «حق» اصیل بوده و «باطل» نافرجام و بى‌‌ریشه است و امورى چون کفر، شرک، ظلم، فحشا و ارتکاب هرگونه فعل منکر و حرام در محدوده مفهوم باطل قرار مى‌گیرد.

معنای باطل

«باطل» از ریشه «ب ـ ط ـ ل» به معناى ضایع، پوچ و بى‌ محتوا و هدر شدن است. موجود متصف به وصف «باطل»، امری است خلاف «حق» که فاقد ثبات و غیرمنطبق با طبیعت و خلقت اصلى خود می باشد.

سخن باطل نیز سخن بى‌ محتوا و غیرمطابق با‌ واقع است و از نظر جرجانى، هر آنچه از اساس نادرست است و هر امر بى فایده و فاقد نتیجه که تنها ظاهرى درست و نیکو دارد «باطل» است.

واژه «باطل» در برخى اشعار پیش از اسلام نیز بکار رفته که داراى مفهوم سلبى و منفى است؛ مانند: «ألا کلّ شىء ما خلا الله باطل»؛ همچنین در فلسفه اسلامى، «حق» به معناى واقعیت و وجود و «باطل» در مقابل آن است. از نظر عرفا نیز «حق» یا وجه الله، جنبه هستى اشیا بوده و به آنها حقیقت و بقا داده است و هر چیزى جز او «باطل»، عدم و هالک است.

واژه باطل در قرآن کریم

واژه «باطل» و هم خانواده‌هاى آن ۳۶ بار در قرآن بکار رفته است. بیشتر استعمال هاى این واژه در قرآن به همراه واژه «حق» و در برابر آن است.

قرآن کریم خداوند را عین حق: «فَتَعلَى اللّهُ المَلِک الحَقُّ» (سوره طه/۱۱۴) و منشأ حق: «اَلحَقُّ مِن رَبِّک» (سوره بقره/۱۴۷) دانسته و هر معبودى را جز او باطل خوانده است: «ذلِک بِاَنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ و اَنَّ ما یدعُونَ مِن دونِهِ هُوَ البطِلُ». (سوره حج/۶۲)

قرآن واژه باطل را در مناسبت هاى گوناگونى بکار برده است؛ در مواردى به تقابل حق و باطل به طور مطلق اشاره کرده و باطل را نابود شونده دانسته: «جاءَ الحَقُّ و زَهَقَ البطِلُ اِنَّ البطِلَ کانَ زَهوقا» (سوره اسراء/۸۱)؛ در مواردى نیز مصادیقى از این دو مفهوم را بیان کرده است.

برخى از کاربردهاى واژه باطل در قرآن بدین قرار است:

  • حق بودن کلام الهى و راه نداشتن باطل در آن، در مقابل ادعاى کافران مبنى بر بطلان قرآن: «لا‌یأتیهِ البطِلُ مِن بَینِ یدَیهِ و لا مِن خَلفِهِ تَنزیلٌ مِن حَکیم حَمید». (سوره فصلت/۴۲)
  • پیروى کافران از باطل در برابر پیروى اهل ایمان از حق: «ذلِک بِاَنَّ الَّذینَ کفَرُوا اتَّبَعُوا البطِلَ واَنَّ الَّذینَ ءامَنُوا اتَّبَعُوا الحَقّ». (سوره محمد/۳)
  • شهادت دروغ و اختلاط حق و باطل: «ولا تَلبِسُوا الحَقَّ بِالبطِلِ وتَکتُموا الحَقَّ». (سوره بقره/۴۲)
  • باطل و بیهوده نبودن آفرینش جهان: «رَبَّنا ما خَلَقتَ هذا باطِلاً». (سوره آل عمران/۱۹۱)
  • بى‌ فایده و بى‌ نتیجه بودن اعمال و رفتار کافران براى از بین بردن حق با مجادله به باطل: «و‌ یجادِلُ الَّذینَ کفَروا بِالبطِل لِیدحِضوا بِهِ الحَقَّ». (سوره کهف/۵۶)، «فَوَقَعَ الحَقُّ و بَطَلَ ما کانوا یعمَلون». (سوره اعراف/۱۱۸)
  • منع مردم از استفاده ناروا از اموال دیگران: «لاتَأکلوا اَمولَکم بَینَکم بِالبطِل». (سوره نساء/۲۹)

اشاره به مفهوم عدم و نیستى در همه کاربردهاى واژه «باطل» مشترک است. از مجموع آیات چنین برمى‌آید که باطل، مفهومى اعتبارى بوده و وجود مستقلى ندارد و با نقیض خود شناخته مى‌شود. در نگاه قرآن، حق اصیل بوده و باطل بى‌ ریشه است و همواره بین این دو نزاع و اختلاف وجود‌ دارد.

ویژگی‌هاى باطل

در برخی از آیات قرآن کریم تعابیری در وصف «باطل» ملاحضه می شود که به مواردی از آن اشاره می شود:

  • بدفرجامى باطل؛ «حق» همواره اصیل است و «باطل» از هیچ گونه ثبات و استقرارى برخوردار نیست: «اِنَّ الباطِلَ کانَ زَهوقاً» (سوره اسراء/۸۱)؛ این آیه به زوال شرک و ظهور آیین توحید تفسیر شده است. در آیه‌اى دیگر از بى‌ریشگى و نافرجامى باطل یاد شده که بر بطلان و بى‌اثر بودن آن در روند کلى هستى دلالت دارد: «و ما یبدِئُ البطِلُ و ما یعید» (سوره سبأ/۴۹).
  • درآمیختگى و فرورفتن در پوشش حق؛ اهل باطل براى جلوه دادن باطل خود آن را با حق درآمیخته، لباس حق بر آن مى‌ پوشانند و در مقابل، حق را باطل جلوه مى‌دهند: «و‌ لا‌تَلبِسُوا الحَقَّ بِالبطِلِ و تَکتُموا الحَقَّ و اَنتُم تَعلَمون». (سوره بقره/۴۲)
  • پیروى نابخردان از باطل؛ از آیات قرآن چنین برمى‌آید که اعتقادات باطل و فاسد بر اثر رویگردانى از عقل حاصل مى‌شود. قرآن بارها اهل باطل را افرادى سفیه، فاقد تعقل و فاقد ادراک می داند: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّیفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْینٌ لاَّیبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّیسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِک کالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِک هُمُ الْغَافِلُونَ». ﴿سوره منافقون/۱۷۹﴾

پانویس

  1. لسان العرب، ج‌۱، ص‌۴۳۲، «بطل».
  2. التعریفات، ص‌۱۹.
  3. السیرة النبویه، ج‌۱، ص‌۳۷۰؛ مجمع‌البحرین، ج‌۱، ص‌۲۱۳، «بطل».
  4. الشفاء، ص‌۴۸.
  5. شرح اصطلاحات تصوف، ص‌۲۳۶.
  6. مجموعه آثار، ج‌۳، ص‌۴۲۷، «حق و باطل».

منابع

پیوست‌ها

  • حق و باطل در گفتار شهید مطهری