یتیم نوازی

یتیم از آدمیان، آنکه پدر از دست داده باشد و به حد مردان نرسیده باشد را گویند.

مفهوم یتیم

«یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یَتَمَ، یَتْیَمُ، یُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان به انقطاع و جدایی كودك از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن بلوغ ـ اطلاق می شود. مرد بی پدر.

کودک بی پدر. از آدمیان آنکه پدر از دست داده باشد و به حد مردان نرسیده باشد. از آدمی آنکه پدر ندارد. طفل بی پدر و گاهی به معنی بی مادر باشد و طفلی که مادر و پدر ندارد، یتیم الطرفین گویند. بی پدر. کَل. در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است؛ چنان كه مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله می گوید: «یتیم به كسی گفته می شود كه پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی كه مادرش مرده، بكار نمی رود. برخی معتقدند كه در میان افراد انسان یتیم كسی است كه پدرش مرده و در حیوانات به كسی كه مادرش را از دست داده اطلاق می گردد».

محمدطاهر بن عاشور در معنای یتیم می نویسد: «از نظر عرب ها، كودكی كه تنها مانده و پدرش را كه حامی و دفاع كننده و نفقه دهنده او بوده، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی كند زیرا با از دست دادن او بی سرپرست نمی ماند».

یتیمی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلّم

قال الله تعالی: «أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَىٰ* وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَىٰ *وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَىٰ* فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ* وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ * وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ »؛ خداوند متعال می‎فرماید: «آیا او تو را یتیمی نیافت و پناه داد؟ و تو را گمشده یافت و هدایت کرد؟ و تو را فقیر یافت و بی نیاز نمود؟ حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن و سؤال کننده را از خود مران و نعمت های پروردگارت را بازگو کن».

کلمه یتیم در این آیه دو معنا دارد:

• 1- از آنجا که پیامبر هنوز متولد نشده بود یا چند ماهی از تولدش نگذشته بود که پدر خود، عبدالله را از دست داد و هنوز دو ساله بود که مادرش، آمنه نیز از دنیا رفت، خداوند برای بیان نعمت‌های خود بر او، یادآور یتیمی‌اش و نعمت سرپرستی او توسط عبدالمطلب و ابوطالب می‌شود.

• 2- اما امامان معصوم علیهم السلام در روایات زیادی کلمه یتیم را به معنای دیگرش تفسیر کرده‌اند، چرا که یکی از معانی یتیم «چیز بی‌همتا و بی‌مانند» است. (مثلاً گوهر یتیم یعنی گوهر بی‌نظیر.)

با این معنی، ترجمه آیه به صورت زیر می‌شود:

«آیا تو موجود بی‌نظیری نبودی و آنگاه مردم به تو روی آوردند؟».

خوردن مال یتیم

امام على عليه السلام ( ـ در وصيت خود پيش از شهادت ـ ) فرمود: درباره يتيمان از خدا بترسيد و مبادا يك روز سيرشان كنيد و يك روز گرسنه بمانند و مبادا كه با حضور شما آنان از بين بروند؛ زيرا از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: هر كس يتيمى را سرپرستى كند تا آنكه بى نياز شود، خداوند عزوجل با اين كار بهشت را بر او واجب گرداند، همچنان كه آتش دوزخ را بر خورنده مال يتيم واجب ساخته است.

امام على عليه السلام: هيچ مرد و زن مؤمنى نيست كه دست محبت بر سر يتيمى بگذارد، مگر اين كه خداوند به اندازه هر تار مويى كه بر آن دست كشيده است ثوابى برايش بنويسد.

در حدیثی از امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام نقل شده که کسی سؤال کرد این مجازات آتش درباره چه مقدار از غصب مال یتیم است؟ فرمود: در برابر دو درهم.

قال علی علیه السلام: «إن آکِلَ مالِ الیتیمِ سَیُدرِکُهُ وبالُ ذلکَ فی عَقَبِهِ و یلحَقُهُ وبالُ ذلکَ فی الاخرهِ».

امیرالمومنان علیه السلام می فرماید: «خورنده مال یتیم بطور قطع زود است که وبال کارش در دنیا به اولادش برسد و خودش بسزایش در آخرت می رسد».

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: «یُبعثُ اُناسٌ عَن قبورهم یومَ القیامهِ تأججُ افواههم ناراً» فقیل: یا رسول الله! مَن هؤُلاءِ؟ قال صلی الله علیه و آله و سلم «الذین یأکلون اموال الیتامی ظلماً».

پیامبر خدا فرموده: «روز قیامت جمعی محشور می شوند در حالی که شعله آتش از دهان آنها خارج می شود، گفتند: یا رسول الله اینها چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که از روی ستم مال یتیمان را می خورند».

تكریم ایتام در ادیان الهی

یتیم گرچه از نوازش های پدری محروم است ولی از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می شود، در دین مقدس اسلام نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، سفارش فراوان شده و این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد؛ چنان كه قرآن كریم می فرماید: «به یاد آرید آن هنگام را كه از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیكی كنید و با مردمان سخن نیك گویید و نماز بخوانید و زكات بدهید ولی جز اندكی، پشت كردند و رویگردان شدند».

پیامبرانی چون حضرت موسی و حضرت عیسی علیهماالسلام به شدت از حقوق یتیمان طرفداری كرده و ظلم به یتیمان را از گناهان كبیره شمرده اند.

در عصر جاهلیت و قبل از اسلام، اعراب با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آنها، نه تنها او را تكریم نمی كردند بلكه یتیم در نزد آنها ارزشی نداشت و همواره او را به خواری، سستی و بیچارگی و فقر توصیف می كردند.

دین اسلام به عنوان كاملترین و جامعترین دین الهی، همواره مستضعفان و محرومان اجتماع را زیر حمایت خویش داشته است و در این میان ایتام بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته اند. برای روشن شدن اهمیت موضوع ایتام در اسلام كافی است كه بدانیم واژه یتیم و مشتقات آن 23 بار در آیات قرآن وارد شده و افزون بر این، آیاتی نیز هستند كه این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است.

به طور كلی در آیات و روایات اسلامی موجود سه موضوع مهم و اساسی درباره ایتام به چشم می خورد كه عبارتند از:

سرپرستی ایتام

قرآن كریم و پیشوایان معصوم علیهم السلام امر سرپرستی كودكان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آنها برطرف شود.

قرآن كریم می فرماید: «...وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَىٰ قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ...»؛ از تو درباره یتیمان می پرسند، بگو: اصلاح كار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند.

از آیه یاد شده برمی آید كه بهترین محیط برای كودكان یتیم، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله جای دادن یتیم در منزل و تأمین نیازمندی های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته و در حدیث دیگری فرموده: «در خانه ای كه یتیم باشد، رحمت و بركت الهی در فضای آن خانه حاكم خواهد شد» و باز می فرماید: «من و سرپرست یتیم در بهشت در كنار هم خواهیم بود».

اگر چه امروزه مؤسسات و كانون های یتیم نوازی در نقاط مختلف بقرار است ولی چنین مراكزی به خاطر شرایط حاكم بر آنها، به صفا و صمیمیت و گرمی خانواده نمی رسد چون اگر یتیمی در آغوش خانواده ای ایده ال پرورش یابد، از محبت پدرخوانده و مادرخوانده برخوردار می شود و آنها نیز به مراتب بهتر از مربیان مؤسسات حمایت از ایتام، به یتیم ها محبت می كنند. بدیهی است كه یتیم در میان خانواده ای كه او را به فرزندخواندگی قبول كرده اند می تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید.

قرآن كریم با نفی هر گونه مسائل غیرمنطقی و خرافی، ماجرای به فرزندخواندگی زید توسط پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را مطرح كرده و در واقع یكی از شیوه های سرپرستی از ایتام را قبول یتیم به عنوان فرزندخوانده و پرورش او در محیط خانواده می داند، چنان كه می فرماید: «خدا پسرخوانده هایتان را پسرانتان نكرده، این سخنانی است كه شما از پیش خود می گویید ولی خدا حق را می گوید و به سوی راه درست هدایت می كند، پسر خوانده ها را به نام پدرانشان صدا بزنید كه این نزد خدا به عدالت نزدیك تر است و به فرض كه پدر آنان را نمی شناسید، برادر دینی خطابشان كنید و یا به عنوان دوست صدایشان بزنید و خدا در آنچه كه تاكنون اشتباه كرده اید، شما مؤاخذه نمی كند ولی آنچه را كه عمداً مرتكب می شوید، مؤاخذه می كند و خدا همواره آمرزنده و رحیم است».

از آیه یاد شده برمی آید كه فرزندخوانده احكام فرزند صلبی را ندارد و باید آنها را به پدران خویش نسبت داد به آنها باید محبت و مودت نمود.

شیوه های رفتار با ایتام

در قرآن كریم و روایات اسلامی درباره شیوه رفتار با ایتام و یتیم نوازی تأكید و سفارش فراوان شده است، چنان كه خداوند متعال درباره ازدواج با دختران یتیم سفارش می كند كه رفتار عادلانه ای داشته باشید: «و اگر می ترسید كه (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نكنید، (از ازدواج با آنان، چشم پوشی كنید و) با زنان پاك (دیگر) ازدواج نمایید...

علامه طباطبایی مورد نزول آیه یاد شده را ازدواج سرپرستان ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره مندی از مالشان و سپس رها كردن آنها در حالی كه تهی دست شده و كسی مایل به آنها نیست، دانسته است.

خداوند متعال سرپرستان ایتام را از ستم در حق ایتام نهی كرده است. به ایتام باید نیكی كرد.(سوره بقره/83) و امور و كارهای آنها را باید اصلاح نمود.(سوره بقره/220)

بر اساس آیات قرآن كریم با ایتام باید به نیكی و مهربانی سخن گفت و به آنها به شیوه پسندیده اطعام و پوشاك داد و آنها را همه جا گرامی داشت و به آنها پناه داد و هیچگاه آنها را نباید آزرد و یا با قهر آنها را از خویش دور نمود، قرآن كریم می فرماید: «با یتیمان سخن نیكو و دلپسند بگویید، به آنها اطعام دهید، آنها را گرامی داشته و به آنها پناه دهید و هرگز آنها را آزرده خاطر نكرده و از خود دور نكنید».

در روایات اسلامی نیز بر تكریم ایتام تأكید شده است؛ پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «بهترین خانه مسلمانان آن منزلی است كه در آن، یتیمی زندگی كند كه با وی به نیكی رفتار شود و بدترین منزل ها آن است كه در آنجا به یتیمی اهانت گردد.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هر مرد و زن باایمانی كه از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بكشد، خدای متعال به عدد هر مویی كه دست خود را روی آن می گذارد یك ثواب برای او می نویسد».

همچنین حضرت علی علیه السلام در جایی دیگر می فرماید: «در تربیت و تنبیه یتیم مانند فرزند خویش عمل كن».

یتیم نوازی در سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام امری مرسوم و بااهمیت بوده است؛ چنان كه نوشته اند حضرت محمد صلی الله علیه و آله روزی در راه اصلی مدینه می گذشت، چند كودك را دید كه طفلی را دوره كرده و او را به نداشتن پدر سرزنش می كنند و می گویند كه تو پدر نداری ولی پدر ما فلان است و دارای شأن و مقام می باشد، كودك یتیم بنای گریستن گذاشت.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نزد او رفت و پرسید: چرا گریه می كنی؟ گفت: من پسر فلانی هستم كه در جنگ احد كشته شد، مادرم شوهر كرد و مرا از خود راند و خواهرم نیز فوت كرده است. پیامبر مهربان صلی الله علیه و آله او را نوازش و آرام كرد، فرمود: اگر پدرت را كشتند، من پدر توام و همسرم مادرت، فاطمه علیهاالسلام خواهرت است، كودك خوشحال شد و فریاد برآورد، هان! ای كودكان اكنون مرا سرزنش نكنید كه پدر و مادر و خواهر من از همه شما بهتر و برتر است سپس حضرت او را به حضرت فاطمه سلام الله علیها سپرد، حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز او را نوازش و پاكیزه نمود و لباسی پاك بر او پوشانید و تا رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه حضرت فاطمه علیهاالسلام بود.

سخنان معصومان (سرپرستی و محبت به یتیم)

• رسول گرامی اسلام درباره ی ارزشمندی این عمل نیکو و پسندیده می فرمایند: «خَیْرُ بُیُوتِکُمْ بَیْتٌ فیهِ یَتِیمٌ مُکَرَّمٌ؛ بهترین خانه های شما، خانه ای است که یتیمی در آن گرامی داشته شود».

• رسول خدا صلی الله علیه و آله: «من عال یتیما حتی یستغنی اوجب الله له بذلک الجنة؛ کسی که یتیمی را در خاندان خود نگاهداری کند تا دوران کودکیش سپری گردد و از سرپرستی بی نیاز گردد، با این عمل بهشت را خداوند بر او واجب می کند».

• رسول خدا صلی الله علیه و آله: «من کفل یتیما من المسلمین فادخله الی طعامه و شرابه، ادخله الله الجنة البتة الا ان یعمل ذنبا لایغفر؛ کسی که متکفل یتیمی شود، او را به خانه خود ببرد و در خوردنی ها و نوشیدنی ها شریک خویش نماید البته پاداش او بهشت است مگر آن که گناه غیرقابل بخششی مرتکب شده باشد».

• رسول خدا صلی الله علیه و آله: «من مسح راس یتیم کانت له بکل شعرة مرت علیها یده حسنات؛ کسی که دست نوازش و محبت به سر یتیمی بکشد به عدد هر موئی که از زیر دستش گذشته خداوند پاداش به او عنایت می فرماید».

• رسول خدا صلی الله علیه و آله: «من انکر منکم قساوة قلبه فلیدن یتیما فیلاطفه ولیمسح راسه یلین قلبه باذن الله فان للیتیم حقا: کسی که از قساوت قلب خود ناراضی است یتیمی را مورد ملاطفت قرار دهد، دست نوازش بر سرش بکشد امید است دلش به اذن خدا مهربان شود، یتیم در اجتماع حقی دارد با نوازش حق او ادا می شود.

• امام علی علیه السلام: «ادب الیتیم مما تؤدب منه ولدک واضربه مما تضرب منه ولدک؛ یتیم را آن طور تربیت کن که فرزند خویش را تربیت می کنی و در مقام مجازات او را با همان چیزی بزن که فرزند خود را می زنی».

• امام علی علیه السلام: «الله الله فی الایتام فلاتغبوا افواههم ولایضیعوا بحضرتکم؛ در وصیت به فرزندانش فرمود: از خدا بترسید درباره یتیمان، در غذای جسم آنان مسامحه ننمائید، در جان آنان نیز مراقبت کنید، مواظب باشید روحیه آنها در برابر شما ضایع نشود و آزرده نگردد».

• امام باقر علیه السلام: «اربع من کن فیه بنی الله له بیتا فی الجنة: من آوی الیتیم و رحم الضعیف واشفق علی والدیه و رفق بمملوکه؛ هر کس دارای چهار خصلت باشد، خداوند خانه ای در بهشت برایش بنا می کند: یتیمی را سرپرستی کند، بیچاره ای را ترحم کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با مملوک خود نیکی و مدارا کند».

پانویس

منابع

• لغت نامه دهخدا، ذیل واژه یتیم، در دسترس در واژه یاب.
• خوردن مال یتیم، حدیث نت، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
• نشریه پاسدار اسلام، تیر 1377، شماره 199، سخنان معصومان (سرپرستی و محبت به یتیم)،پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
• علي محمد حيدري نراقي، گناهان کبيره، خوردن مال یتیم، در دسترس در اندیشه قم، بازیابی: 21 دی ماه 1392.
• علي اميرخاني - مركز فرهنگ و معارف قرآن، تكریم ایتام در قرآن، در دسترس در اندیشه قم، بازیابی: 21 دی ماه 1392.