نرم افزار دانشنامه علوی

معرفی نرم افزار

نرم افزار ارزشمند «منهج النور دانشنامه علوی» کار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که با در برداشتن 110 عنوان کتاب در بیش از 280 جلد درباره نهج البلاغه و غرر الحکم، بزرگترین دایرة المعارف رایانه ای سخنان امام علی علیه السلام به شمار می رود. برای آشنایی بیشتر خوانندگان محترم مجله «پژوهش و حوزه» به معرفی این لوح فشرده می پردازیم.

این برنامه شامل: 33 عنوان شرح و تعلیقه در 163 جلد به زبانهای فارسی و عربی، 26 ترجمه به زبانهای فارسی، انگلیسی و فرانسوی و 7 شرح و ترجمه منظوم می باشد. همچنین متن نهج البلاغه بر اساس پنج نسخه معتبر به نمایش گذاشته شده است.

قابلیت های کارآمد این برنامه، در چهار بخش اصلی ارائه گردیده که به این شرح است:

1. دانشنامه:

دانشنامه اصلی ترین بخش برنامه منهج النور است که متن نهج البلاغه و ترجمه و شرح آن را به همراه امکانات متعددی ارائه می کند. این امکانات در چهار قسمت عرضه گردیده است:

نمایش

متن نهج البلاغه بر اساس پنج نسخه: «فیض الإسلام، بنیاد، صبحی صالح، ابن ابی الحدید و محمد عبده» به همراه قابلیت تطبیق بین هر نسخه در این بخش ارائه شده است. در صورتی که متنِ در حال نمایش، نسخه فیض الإسلام باشد با استفاده از امکان پخش صوت می توان صوت متن جاری را شنید.

کاربر در این قسمت به متن، ترجمه و شروح مختلف نهج البلاغه دسترسی یافته و می تواند از قابلیت های گوناگونی همچون: مقایسه میان دو متن، مشاهده نسخه خطی متن مورد نظر (بر اساس نسخه سال 469 ه.ق از نهج البلاغه فیض الإسلام) و مصادر نهج البلاغه بهره مند گردد و از امکاناتی مانند: دسترسی به اَعلام متن، اَمثال موجود در نهج البلاغه و معنای لغاتی که در شروح مختلف ترجمه شده، استفاده مطلوب را ببرد.

عبارات نهج البلاغه در پنج قالب: مقدمه، خطبه ها، نامه ها، کلمات قصار و غرایب ارائه گردیده که پژوهشگر می تواند هر یک از این قالب ها را انتخاب کند. همچنین محقق می تواند با وارد کردن شماره خطبه، نامه یا حکمت دلخواه به متن مورد نظر دست یابد؛ چنان که درج شماره جلد و صفحه متن نیز قابلیت دسترسی به متن دلخواه را برای کاربر فراهم می آورد.

قابلیت های دیگر این قسمت عبارتند از:

متن: کاربر در این برگه، به متن نسخه های پنج گانه نهج البلاغه همراه با امکان مقایسه میان آنها دسترسی دارد.

ترجمه: در برگه ترجمه، متن نهج البلاغه و نیز ترجمه آن به سه زبان: فارسی، انگلیسی و فرانسوی در دو پنجره مستقل ارائه شده است. ضمن این که امکان دستیابی به ترجمه های موجود در برنامه و ترجمه های منظوم نهج البلاغه برای پژوهشگر فراهم می باشد.

شعر: ترجمه های منظوم کلام امام علی، در این قسمت عرضه شده است. ضمن این که کاربر می تواند به کمک گزینه «ترجمه» که در این برگه قرار دارد، کتاب های ترجمه شده به نثر را در پنجره ای جدید مشاهده نماید.

شرح: در این برگه، متن نهج البلاغه به همراه مهمترین شروحی که بر آن نگاشته شده، ارائه گردیده است. با استفاده از گزینه های موجود در این پنجره، می توان به شرح مورد نظر خود دست یافت و آن را مطالعه کرد. در صورت فعال بودن امکان «ارتباط»، پنجره متن و شرح با یکدیگر منطبق می شود. قابل توجه است که در این برگه به کمک گزینه «مقایسه» دو پنجره از شروح و ترجمه های موجود در برنامه ارائه می شود و کاربر می تواند در این جا به دو عنوان شرح و تفسیر از متن انتخابی دسترسی داشته باشد.

جستجو

با انتخاب این گزینه، امکانات متنوعی برای جستجوی الفاظ و عبارات نهج البلاغه به روش های مختلف، در اختیار محقق قرار می گیرد. از ویژگیهای این بخش، جستجو در متن نسخه های نهج البلاغه و یا پژوهش در عناوین فصل ها و ابواب آنها است.

امکانات ویژه ای جهت «فهرست سازی» و انجام عملیات گوناگون از فهرست های ایجاد شده در این برنامه عرضه شده است و کاربران می توانند با استفاده از این قابلیت، فهرست های پویا و متنوعی از کلمات را به شکل های مختلف تهیه و تنظیم کنند و این فهرست ها را در متن و یا فهرست کتب جستجو کرده و یا آنها را با یکدیگر ترکیب نمایند و پژوهش های گوناگونی را در آنها به انجام رسانند.

با استفاده از گزینه «دامنه کتابی» امکان محدودکردن دامنه جستجو برای کاربر فراهم می شود. افزون بر این، محقق قادر است عناوینی خاص از فهرست نسخه ها را حذف یا انتخاب کرده و در دامنه محدودتری به تحقیق بپردازد.

فهرست ها

در تمامی کارتابل های این بخش، دو برگه: «فهرست» و «فهرست منتخب» وجود دارد که از طریق انتخاب برگه فهرست می توان مثلاً به آیات، احادیث، اشعار، ادعیه، امثال و یا اَعلام موجود در نهج البلاغه دست یافت و یا با فعال ساختن برگه فهرست منتخب، به جستجو و گزینشِ موردی در امور یاد شده پرداخت.

بخش «فهرست ها»، دارای کارتابل های گوناگون ذیل می باشد:

آیات: امکان جستجوی آیاتِ بکار رفته در متن نهج البلاغه، در این کارتابل فراهم آمده است. قسمت «آیات» دارای دو گزینه است؛ در صورت انتخاب برگه «فهرست»، تعداد 140 آیه ای که در نهج البلاغه بکار رفته است، نمایش داده می شود و در صورت فعال بودن برگه «فهرست منتخب»، امکان جستجو و گزینش موردیِ آیات برای محقق فراهم می آید.

احادیث: با انتخاب گزینه «احادیث»، جستجوی 42 حدیث نبویِ موجود در متن نهج البلاغه، برای کاربر امکان پذیر است. احادیث این بخش، از فهرست روایات نبوی نسخه صبحی صالح گرفته شده است.

اشعار: با گزینش کارتابل «اشعار»، متن 15 شعر بکار رفته در متن نهج البلاغه در اختیار کاربر قرار می گیرد.

ادعیه: امکان جستجوی 15 مورد دعای موجود در متن نهج البلاغه، از طریق گزینه «ادعیه» فراهم آمده است. امثال پژوهشگر با گزینش این قسمت، می تواند 202 مَثَل بکار رفته در متن نهج البلاغه را جستجو کند.

اَعلام: فهرست تفصیلی اَعلام نهج البلاغه (به تعداد 593 عَلَم) در این برگه گنجانده شده است. با فعال شدن هر یک از اَعلام، نشانی و متن عبارتی که مشتمل بر آن عَلَم است، قابل دستیابی می باشد. برای سهولت جستجو در اَعلام، دو نوع دامنه در نظر گرفته شده است:

الف) دامنه نسخه ها: کاربر می تواند دامنه پاسخ ها را به تعداد خاصی از نسخه های موجود در برنامه محدود کند و به پژوهش در نسخه یا نسخه های مورد نظر بپردازد.

ب) دامنه اَعلام: در این قسمت می توان محدوده جستجو در اَعلام را مشخص نمود. گزینه های موجود در این دامنه عبارتند از: اشخاص، گروه ها، کتاب ها، زمان ها، جای ها، حیوانات، ستارگان، گیاهان و معادن. در حالت پیش فرض برنامه، تمامی این اَعلام فعّال هستند و پژوهشگر می تواند برخی از این اَعلام را به دلخواه از دامنه خارج کند که در این صورت، فهرست بر اساس دامنه جدید بازسازی خواهد شد.

مصادر: فهرستی ارزشمند از مصادر نهج البلاغه در این قسمت ارائه شده است که در صورت فعال بودن برگه «فهرست»، 356 مورد از مصادرِ نهج البلاغه به نمایش درمی آید و با انتخاب برگه «فهرست منتخب» امکان ساختن فهرست های گوناگون از این مصادر برای کاربر فراهم می شود. با فعال شدن هر یک از مصادر، نشانی روایاتی از نهج البلاغه که در آن کتاب نقل شده، به همراه نشانی مأخذ مصدر ارائه می گردد.

2. کتابخانه:

در این بخش، متن مهمترین کتب مربوط به نهج البلاغه همراه با امکاناتی مانند: «قرآن» و «لغت نامه» عرضه شده است. قسمت های مختلف «کتابخانه» عبارتند از:

نمایش

این گزینه به منظور نمایش متن 110 عنوان کتاب موجود در برنامه ارائه گردیده است و امکان انتخاب عنوان کتاب و جلد و صفحه آن، برای کاربر وجود دارد. پیش فرض برنامه، فعال بودن کلیه موضوعات؛ یعنی: «سید رضی، غررالحکم، ترجمه، شرح و تعلیقه، امثال و اَعلام، فرهنگنامه، اسناد، فرهنگ لغات، مستدرک، کتاب شناسی و درباره نهج البلاغه» می باشد؛ اما با استفاده از دامنه موضوعی می توان دامنه فهرست موجود را بر اساس موضوع آنها به کتبی خاص محدود کرد. برخی قابلیت های مهم این بخش از قرار ذیل است:

پژوهش: در هنگام نمایش متون، در قسمت های نمایش و جستجو، هرگاه محقق دکمه «پژوهش» یا کلید سمت راست ماوس را بفشارد، پنجره ای در دسترس قرار می گیرد که در آن سه عنوان: «جستجو»، «قرآن» و «لغت نامه» وجود دارد. با انتخاب عنوان «جستجو»، کلمه جاری مستقیماً به خط جستجوی ترکیبی منتقل می شود و می توان آن را در کتب فعال برنامه جستجو کرد. همچنین است انتخاب عنوان «قرآن» یا «لغت نامه».

مقایسه: کاربر می تواند بر اساس نیاز پژوهشی خود به انتخاب دو عنوان از 110 عنوان کتب موجود در برنامه اقدام نماید و به مقایسه بین آن دو بپردازد. انتخاب کتاب در این قسمت، به نوع دامنه موضوعی که محقق آن را برگزیده است، بستگی دارد و فقط کتاب هایی را می تواند با یکدیگر مقایسه نماید که در فهرست دامنه انتخابی قرار دارند.

جستجو

با انتخاب این گزینه، امکانات متنوعی برای جستجوی الفاظ و عبارات با روشهای مختلف در اختیار کاربر قرار می گیرد. از ویژگی های این برنامه، قابلیت جستجو در متن کتب و یا جستجو در عناوین فصل ها و ابواب کتب است که در هر دو صورت، متن جواب های جستجو شده، قابل دسترسی است.

همچنین امکان «فهرست سازی» و انجام عملیات گوناگون در فهرست های ایجاد شده، در این برنامه عرضه شده است. با استفاده از این قابلیت می توان فهرست های پویا و متنوعی از کلمات به شکل های مختلف تهیه کرد و این فهرست ها را در متن کتاب ها جستجو نموده و یا آنها را با یکدیگر ترکیب کرد و جستجوهای گوناگونی را در آنها به انجام رسانید.

امکان محدودکردن دامنه جستجو برای کاربر به سه طریق در نظر گرفته شده است:

اول: دامنه کتابی با استفاده از این قسمت می توان دامنه جستجو را به کتبی خاص محدود ساخت. در صورتی که یک کتاب بیش از یک جلد داشته باشد، کاربر می تواند برخی از مجلدات را حذف کند و به پژوهش در محدوده انتخابی بپردازد.

دوم: دامنه مؤلفی؛ به کمک این فهرست می توان دامنه جستجو را بر اساس نام مؤلفان کتب محدود نمود. همچنین در این قسمت، پژوهشگر قادر است در صورت تمایل، برخی از کتب یک مؤلف را از دامنه خارج کند و هرگاه کتابی بیش از یک جلد داشته باشد، می تواند برخی از مجلدات را به دلخواه از دامنه خارج سازد.

سوم: دامنه محیطی؛ این قابلیت موجب می گردد که کاربران دامنه جستجو را به شکل های مختلف محدود کرده، هر چه سریع تر به مطلب مورد نظر دست یابند. از طریق این نوع دامنه، می توان یک محیط را دامنه برای محیط دیگر قرار داد؛ یعنی بر روی جستجوی پیشین، جستجوی دیگری انجام داد و این روند را تا چند مرحله دنبال کرد. استفاده از قابلیت دامنه محیطی یا جستجو در جستجو، به دو روش: «جستجو در متن» و «جستجو در فهرست» امکان پذیر است.

قرآن

یکی از قابلیت های ویژه در برنامه دانشنامه علوی، عرضه متن کامل قرآن کریم به خط عثمان طه (قرآن مدینه) است که امکان «نمایش» و «جستجو» در آن وجود دارد.

لغت نامه

به منظور دستیابی به معنای واژه های دلخواه، همزمان با استفاده از برنامه، می توان از لغت نامه 15 جلدی لسان العرب بهره مند گردید. لغت نامه در دو قسمت: «ریشه» و «مشتق» با کارایی های متفاوت عرضه شده است.

3. کتابنامه:

به منظور آشنایی کاربران با موضوع و محتوای نرم افزار منهج النور، فهرستی از کتاب های برنامه همراه با اطلاعاتی درباره نویسنده و شناسنامه هر یک از کتب، در این بخش ارائه شده است. قسمت های اصلی کتابنامه عبارت اند از:

کتب

با انتخاب گزینه «کتب»، فهرستی از کتاب های موجود در برنامه نمایش داده می شود. کاربر می تواند با استفاده از دامنه موضوعی، دامنه فهرست را محدود ساخته و به کتب مورد نظر خویش در موضوع خاص دسترسی پیدا کند و آنگاه در قسمت شناسنامه کتاب از ویژگی های چاپ آن اطلاع یابد. افزون بر این، می توان در قسمت «توضیحات» به اطلاعات مختصر و مفیدی درباره هر کتاب دست یافت.

در بخش یادداشت کتابنامه، پژوهشگر می تواند به ثبت نظرات شخصی خود در مورد هر یک از کتبِ فهرست اقدام کند و در قسمت «تصویر کتاب»، تصویری از کتاب جاری را مشاهده نماید. همچنین به کمک گزینه «متن کتاب»، امکان دستیابی به متن کتابِ جاری در بخش کتابخانه برای کاربر فراهم می باشد.

پدیدآورندگان

فهرستی از اسامی مؤلفان، مصحّحان و مترجمانی که نام کتاب آنان در فهرست کتب آمده، در این بخش ارائه گردیده است.

جستجو

در این قسمت از برنامه، قابلیت های ارزشمندی جهت انجام جستجو در اسامی کتب کتابنامه فراهم آمده است. در بخش جستجو، فهرستی الفبایی از کتاب هایی که در مورد نهج البلاغه نگاشته شده است، مشاهده می گردد که با فعال شدن نام هر کتاب، اطلاعات کتابنامه ای آن به همراه توضیحاتی کوتاه درباره هر کتاب در پنجره دیگر به نمایش درمی آید.

4. سایر امکانات:

با استفاده از گزینه «علامت گذاری در متن» می توان جهت مراجعات بعدی، در جاهای مختلفِ متن علامت گذاشت. افزون بر این، پژوهشگر می تواند به کمک امکان «نمایه بر متن» برای هر متنی که مطالعه می کند، نمایه یا عنوان خاصی قرار دهد تا در صورت لزوم به آنها مراجعه نماید.

بهره گیری از قابلیت «رنگی کردن متن» کاربر را قادر می سازد که متن مورد نظر خود را رنگی کرده و یا زمینه های مختلف را به رنگ دلخواه درآورد و برای هر رنگ، عنوانی را برگزیند و سپس متن انتخابی را به دفترچه یادداشت منتقل سازد و یا به چاپ برساند.

گنجاندن امکان «حاشیه نویسی» موجب شده تا پژوهندگان، دیدگاه ها و نکته های مورد نظر خویش را در این قسمت وارد کنند که در صورت نیاز به آنها دست یابند.

در این برنامه، ویرایشگری قرار داده شده که محقق به کمک آن می تواند مطالب انتخابی را به قسمت «یادداشت» منتقل سازد و پس از ویرایش، در پرونده ای با قابلیت های گوناگون ذخیره کرده و یا به چاپ برساند. قابلیت «چاپِ» متن با اندازه های مختلف و کیفیت مناسب در این لوح فشرده ارائه گردیده است و کاربر می تواند چاپگر مورد استفاده خود را از بین چاپگرهایی که پیش تر روی سیستم نصب شده اند، انتخاب کند.

چنانچه پژوهشگر به هنگام استفاده از نرم افزار با سؤال هایی روبرو شود که مربوط به چگونگی استفاده از گزینه ها و تکمه های عملیاتی است، می تواند از طریق قابلیت «راهنمای برنامه» توضیحات راه گشایی درباره قسمت های مختلف برنامه دریافت دارد.

منابع

• مجله پژوهش و حوزه، شماره 15، صص164-177، تاریخ بازیابی: 6 شهریور 1392.