تواضع

«تواضع» از فضایل اخلاقی و به معناى فروتنى در برابر دیگران است و ضد آن «تکبر» و خودپسندى می‌باشد. در قرآن و روایات، تواضع یکى از صفات بارز انسانهاى مؤمن شمرده شده و آثار نیکویی برای آن بیان گردیده است.

تعریف تواضع

کلمه «تواضع» از ریشه «وضع»، در اصل به معنى فرونهادن است و به معنای خویشتن را کوچک نشان دادن، و در مقابل «تکبر» به معنای خود را بزرگ دانستن است. مرحوم ملا احمد نراقى در تعریف تواضع مى گوید: تواضع عبارت است از شکسته نفسى که نگذارد آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند و لازمه آن، کردار و گفتاری است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان مى کند.

اهمیت تواضع

در آموزه های اسلامی تواضع یکی از ارزشمندترین مکارم اخلاقی به شمار می آید. در قرآن کریم صفت تواضع به عنوان اخلاق بندگان خاص خداوند بیان شده است: «وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِینَ یمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»؛ «و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند».

در برخی از روایات، تواضع اصل و اساس همه خیرات و از بالاترین عبادات دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: «اَلتَّوَاضُعُ أَصْلُ کلِّ شَرَفٍ وَ خَیرٍ»؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است. و رسول خدا صلى الله علیه و آله می فرمایند: «إنّ أفضَلَ النّاسِ عَبداً مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ»؛ برترینِ مردم در بندگى [خدا] کسى است که در عین بزرگى فروتنى کند.

همچنین در روایات اهل بیت علیهم السلام صفت تواضع از کمال عقل و نشانه دانایی انسان دانسته شده است. امام على علیه السلام می فرمایند: «إذا تَفَقَّهَ الرَّفیعُ تَواضَعَ»؛ انسان بلند مرتبه چون به فهم و دانایى رسد، فروتن شود.

در حدیثی دیگر امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کمَالُ الْعَقْلِ فِی ثَلَاثَةٍ؛ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْیقِینِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خیر»؛ کمال عقل در سه چیز است: تواضع و فروتنى براى خدا، یقین نیکو داشتن و سکوت نمودن، مگر در جایى که خیر (در سخن گفتن) باشد.

انواع تواضع

تواضع در برابر خدا:

اساس بسیارى از کمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و کرنش در برابر خداوند است. امام صادق(ع) فرمود: «اصل التواضع من جلال الله وهیبته وعظمته»؛ اصل و اساس تواضع، جلال و بزرگى و هیبت خدا را به یادآوردن است.

تواضع نسبت به والدین:

در آموزه های اسلام فروتنی نسبت به والدین سفارش شده است. قرآن کریم می فرماید: «وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کمَا رَبَّیانِی صَغِیرًا»؛ بالهاى تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر. امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه می فرمایند: «لا تَملَأْ عَینَیک من النَّظَرِ إلَیهِما إلاّ بِرَحمَةٍ و رِقَّةٍ، و لا تَرفَعْ صَوتَک فَوقَ أصواتِهِما، و لا یدَک فَوقَ أیدیهِما، و لا تَقَدَّمْ قُدّامَهُما»؛ نگاهت را جز از سر مهر و دلسوزى به آنان خیره مکن و صدایت را از صداى آنها بلندتر مگردان و دستت را بالاتر از آنها قرار نده و از آنها پیش نیفت.

تواضع نسبت عالمان و معلمان:

گرچه تواضع در برابر تمام انسان‌ها لازم است، امّا در برابر استاد و مؤمنان لازم‌تر است. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ»؛ در برابر کسى که از او فرا مى گیرید، فروتنى کنید. همچنین امیرالمؤمنین امام علی (ع) می فرمایند: «مَن تَواضَعَ لِلمُتَعَلِّمینَ وذَلَّ لِلعُلَماءِ سارَ بِعِلمِهِ»؛ هرکس براى شاگردان فروتنى کند و در برابر دانشمندان خوارى نشان دهد، دانشش رواج یابد.

تواضع رهبر نسبت به مردم:

امیر مؤمنان علیه السلام در نامه خود به محمد بن ابى بکر چنین مى‌فرماید: «بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش کن.

تواضع در مقابل ثروتمندان:

یکی از رفتارهای مذموم، فروتنی کردن در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت ایشان است. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود: «مَن تَواضَعَ لِغَنِی، جَعَلَ اللّه ُ فَقرَهُ بَینَ عَینَیهِ»؛ هر که براى توانگرى تواضع نماید، خداوند، فقر را بر پیشانى اش مُهر مى نماید. همچنین می فرمایند: «إیاکم وَالتَّواضُعَ لِغَنِی ! فَما تَضَعضَعَ أحَدٌ لِغَنِی إلّا ذَهَبَ نَصیبُهُ مِنَ الجَنَّةِ»؛ مبادا به توانگر تواضع کنید! هیچ کس براى توانگرى فروتنى نمى کند، جز آن که بهره بهشتى اش نابود مى شود. امام على علیه السلام درباره تواضع در مقابل ثروتمندان می فرمایند: «مَن أتى غَنِیا فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ ذَهَبَ ثُلُثا دینِهِ»؛ هر که نزد توانگرى رود و براى ثروتش به او تواضع نماید، دو سوم دینش تباه شده است.

تواضع در مقابل مستمندان:

هر اندازه تواضع کردن در مقابل ثروتمندان تنها به دلیل ثروت ایشان ناپسند است، تواضع افراد ثروتمند نسبت به فقیران و مستمندان زیباست. امام على علیه السلام: «ما أحسَنَ تَواضُعَ الأغنیاءِ لِلفُقَراءِ طَلَبا لِما عِندَ اللّهِ، و أحسَنُ مِنهُ تِیهُ الفُقَراءِ علَى الأغنِیاءِ اتِّکالاً علَى اللّهِ»؛ چه نیکوست فروتنى توانگران در برابر تهیدستان به قصد رسیدن به اجر خداوند، و نیکوتر از آن بى اعتنایى و سرفرازى درویشان است در برابر توانگران از سر اعتماد به خداوند.

نشانه‌های تواضع

زیبایی های صفت تواضع وقتی نمایان می شود که در ظاهر و رفتار و سلوک او با مردم دیده شود. در احادیث فراوانی از پیشوایان معصوم شاخصه های رفتار متواضعانه بیان شده است:

• رسول خدا صلى الله علیه و آله می فرمایند: «إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ یرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ یسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ یتْرُک الْمِرَاءَ و َإِنْ کانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَایحِبَّ أَنْ یحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى»؛ همانا از نشانه هاى تواضع این است که، شخص در جایى از مجلس که در شأن او نیست، بنشیند و سلام کند با هرکس که برخورد مى کند، و بحث و جدال را ترک کند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در کارهاى خیر و تقوا، مورد ستایش و تعریف قرار گیرد.
• پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ یشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِیهِ الْمُؤْمِنِ»؛ و از نشانه هاى تواضع این است که، شخص باقیمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد.
• پیامبر اسلام(ص) مى فرماید: «مَنْ تَرَک الْجَمَالَ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَیهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ کسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْکرَامَةِ»؛ کسى که از پوشیدن لباسهاى فاخر، با وجود آن که قادر بر پوشیدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نماید، خداوند او را رداى کرامت بپوشاند.
• امام صادق(ع) و امام حسن عسکری(ع) در دو تعبیر فرمودند: «من التّواضع أن تسلّم على من لقیتَ»؛ نشانه تواضع این است که به هر کس برخورد کردى سلام کنى.

آثار تواضع

این ویژگی اخلاقی، آثار مهمی در زندگی انسان در دنیا و آخرت دارد، از جمله:

بزرگی یافتن:

پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «مَن تَواضَعَ للّهِ رَفَعَهُ اللّهُ»؛ هر که براى خدا فروتنى کند، خداوند او را بالا برد.

همچنین فرمود: «مَن تَواضَعَ للّهِ دَرجَةً یرفَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى یجعَلَهُ فی أعلى عِلِّیینَ، ومَن یتکبَّرَ علَى اللّهِ دَرجَةً یضَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى یجعَلَهُ فی أسفلِ السافِلینَ»؛ هر که یک درجه براى خدا فروتنى کند، خداوند ، یک درجه او را بالا مى برد تا آن جا که وى را در اَعلى علّیین جاى دهد، و هر کس یک درجه بر خدا تکبّر ورزد، خداوند او را یک درجه فرود مى آورد تا جایى که وى را در اسفل سافلین، جاى دهد. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ»؛ تواضع نردبان بزرگی است.

محبوبیت در میان خلق:

فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به یکدیگر مهربان مى سازد. امیر مؤمنان(ع) فرمود: «ثَلاثٌ یوجِبنَ المَحَبَّةَ: حُسنُ الخُلُقِ، وحُسنُ الرِّفقِ، وَالتَّواضُعُ»؛ سه چیز عامل دوستى است: خوش‏خویى، ملایمت و فروتنى.

قدرت بر طاعت خدا:

امام على علیه السلام فرمود: «مَن تَواضَعَ قَلبُهُ للّهِ لَم یسأمْ بَدَنُهُ مِن طاعَةِ اللّهِ»؛ هرکه دلش در برابر خدا تواضع داشته باشد، جسمش از طاعت خدا به ستوه نمى آید.

سلامت جسمی:

امام علی(ع) فرمودند: «اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ»؛ تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می آورد.

جلب نعمت از سوی خداوند:

امام علی(ع) فرمودند: «بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ»؛ با تواضع و فروتنی نعمت کامل می شود.

تواضع، سنگری در مقابل دشمنان:

امام علی(ع) فرمودند: «اتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ»؛ تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید.

پانویس

منابع

• میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری.
• "تواضع"، دانشنامه پژوهه، زینب طاهری، تاریخ بازیابی: ۱ بهمن ۱۳۹۱.