قطب راوندى

قطب الدین ابوالحسین سعید بن عبد الله بن حسین بن هبة الله راوندی کاشانی معروف به قطب راوندی (م، ۵۷۳ ق)، محدث، مفسر، متکلم، فقیه، فیلسوف و مورخ بزرگ شیعه در قرن ششم هجری است. وی از شاگردان شیخ طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان و صاحب تألیفات بسیاری بوده که معروف ترین اثر وی کتاب الخرائج و الجرائح است. قطب راوندی خود به قرآن عشق می‌ورزید و در راه نشر معارف آن پرتلاش بود اما تأثیر نفس قدسی استادش طبرسی بزرگ، در اندیشه و آثار گران سنگ او نقش بسزایی داشت و از این رو، آثار و تألیفات قطب راوندی، رنگ خدایی و بوی وحی به خود گرفت.

زادگاه و نیاکان

زادگاه او «راوند»، در آن زمان روستایی در نزدیکی کاشان بود زادگاه عالمان بسیاری شناخته می‌شد. به گونه‌ای که آقا بزرگ تهرانی بیش از ده نفر از بزرگان راوند را منحصر قرن ششم یاد می‌کند.

قطب رواندی فرزند «هبه الله بن حسین بن هبه الله بن حسن راوندی» بود. گرچه اطلاعات کافی از همه نیاکان او بدست نیامده، همین اندازه معلوم است که پدر و جد قطب ‌الدین، از عالمان و برجستگان آن دیار بوده‌اند. از دوران کودکی او نیز چیزی در دست نیست.

تحصیلات و استادان

رواندی علاوه بر پدر، از محضر بزرگان دیگری استفاده کرده است. بنابر آن چه در ریاض العلماء آمده است، قطب الدین روایاتی از بزرگان حدیث در شهرهای اصفهان، خراسان و همدان شنیده و نقل کرده است. و از این روزنه می‌توان به مسافرت های علمی او به شهرهای مختلف پی برد. چنان که قرار داشتن قبر شریف او در شهر قم، دلیلی بر استفاده او از محضر استادان آن دیار است.

برخی از استادان او عبارت اند از:

1. شیخ طبرسی. قطب راوندی شاگر ممتاز شیخ طبرسی بوده است و این امتیاز و شایستگی شاگرد، به حدی رسیده که قطب را با او و او را با قطب می‌شناسند.
2. ابوجعفر محمد بن علی بن محسن حلبی. او موفق به درک محضر شیخ طوسی شده و قطب الدین راوندی از وی روایت نقل کرده است.
3. ابوالحسن محمد بن علی بن عبدالصمد تمیمی نیشابوری. او از شاگردان فرزند شیخ طوسی بوده است.
4. سید ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی. وی از شاگردان شیخ طوسی بوده است و علاوه بر قطب الدین منتجب الدین (صاحب کتاب الفهرست) و امام ضیاء الدین از جمله شاگردانش بوده‌اند.
5. صفی الدین مرتضی بن داعی بن قاسم. او از شاگردان شیخ طوسی و مؤلف کتاب تبصره العوام است.
6. شیخ الساده مجتبی بن داعی بن قاسم. ایشان نیز همچون برادرش از محدثان بزرگ بوده و قطب الدین از این دو برادر روایت نقل کرده است.
7. ابوالفضل عبدالرحیم بن احمد شیبانی.
8. ابوجعفر محمد بن مرزبان. از شاگردان شیخ مفید است که قطب‌الدین در کتاب قصص الانبیاء از او روایت نقل کرده است.
9. هبة الله بن دعویدار. از شاگردان شیخ صدوق بشمار آمده است.
10. ابوجعفر بن کمیح.
11. ابونصر الغاری.
12. ابوصمصام احمد بن سعید طوسی.
13. ابوالحسین احمد بن محمد بن علی مرشکی.
14. ابوسعید حسن بن علی لارآبادی.
15. ابوالقاسم حسن بن محمد حدیقی.
16. ابو صمصام ذوالفقار بن محمد بن معبد حسینی.

علاوه بر آنها، نام هفت نفر از بزرگان و اندیشه‌وران آن عصر در شمار استادان قطب الدین قرار دارد.

شاگردان

1. احمد بن علی بن عبدالجبار طبرسی. او علاوه بر قضاوت به نقل حدیث نیز می‌پرداخت.
2. حسین بن سعید بن هبه الله. وی فرزند دانشور قطب‌الدین بوده و از او به عنوان شهید یاد شده است.
3. علی بن عبدالجبار بن محمد. از دانشمندان و فقهای بنام.
4. علی بن محمد المدائنی.
5. محمد بن الحسن البغدادی.
6. محمد بن سعید بن هبه الله. او فرزند دیگر قطب راوندی است که به ظهیرالدین معروف بود.
7. همچنین محمد بن علی معروف به «ابن شهر آشوب» نویسنده کتاب «معالم العلماء» از قطب الدین به عنوان استاد خویش نام برده و چند کتاب وی را ثبت کرده است.

آثار و تألیفات

قطب الدین راوندی آثار بسیاری دارد و در بیشتر رشته‌های علوم اسلامی تالیف نموده است. از جمله آنها می توان به آثار زیر اشاره نمود:

1. «ام القرآن».
2. «تفسیر القرآن» در دو جلد.
3. «خلاصه التفاسیر» در ده جلد.
4. «شرح آیات المشکله فی التنزیه».
5. «اللباب فی فضل آیه الکرسی».
6. «الناسخ والمنسوخ من القرآن».
7. «الخرایج والجرایح». این کتاب که معروفترین آثار قطب بشمار می‌آید در بیان مسائل کلامی و عقاید بوده و در برگیرنده هفت کتاب پیرامون مسأله معجزه و شیوه زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله است.
8. «ام المعجزات». نام کتابی است که راوندی پس از چندی به عنوان «تتمه الخرایج» به نگارش درآورد.
9. «الاختلافات». این کتاب در برگیرنده اختلاف های کلامی بین شیخ مفید و سید مرتضی (علم الهدی) بوده و ۹۵ مسأله اختلافی در آن بررسی شده است.
10. «تهافت الفلاسفه». این کتاب که نشان دهنده دانش فلسفی قطب است در موضوع حکمت و فلسفه نگارش شده و به تناقض گویی فلاسفه پرداخته است.
11. «جواهر الکلام فی شرح مقدمه الکلام». شرحی بر کتاب «مقدمه الکلام» شیخ طوسی در علم کلام است.
12. «آیات الاحکام». این کتاب آیاتی از قرآن کریم را که مربوط به مسائل فقهی و احکام دینی است مورد بحث و بررسی قرار داده است.
13. «احکام الاحکام».
14. «الانجاز». شرحی است بر کتاب «الایجاز فی الفرائض» شیخ طوسی.
15. «حل المعقود فی الجمل والعقود».
16. «الشافیه فی الغسله الثانیه».
17. «الخمس».
18. «من حضره الاداء و علیه القضاء».
19. «رساله الفقهاء».
20. «مشکلات النهایه».
21. «المنتهی فی شرح النهایه». این کتاب به شرح نهایه شیخ طوسی پرداخته و در ده جلد به چاپ رسیده است.
22. «الرائع فی الشرایع».
23. «النیات فی جمیع العبادات».
24. «نهایه النهایه».
25. «فقه القرآن». این کتاب گرانسنگ با تلاش و کوششی ستودنی به دست توانمند قطب راوندی نوشته شده است. او در کتاب فوق تمام آیات قرآنی را که به احکام فقهی مربوط بوده است به ترتیب ابواب فقه دسته‌بندی کرده و در دو جلد به یادگار نهاده است.
26. «تحفه العلیل». در موضوع دعا و آداب آن و احادیث مربوط به امراض و بلاها.
27. «رساله فی صحه احادیث اصحابنا». موضوع آن بیان صحت احادیثی است که علمای شیعه نقل کرده‌اند.
28. «شرح الکلمات المائه». شامل شرح صد کلمه از سخنان حضرت امام علی علیه السلام.
29. «ضیاء الشهاب». شرحی بر کتاب شهاب الاخبار قاضی سلامه مصری.
30. «لباب الاخبار».
31. «لب اللباب». اخبار و احادیثی در موضوع اخلاق.
32. «مزار». کتابی بزرگ در موضوع زیارتنامه‌ها.
33. «المجالس فی الحدیث».
34. «دعوات» معروف به سلوه الحزین. موضوع این کتاب ارزشمند مربوط به آداب دعاها و تأثیر آن ها است که در چهار باب تدوین گشته است.
35. «جنی الجنتین». در تاریخ اولاد امام هادی علیه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام.
36. «قصص الانبیاء». در این کتاب تاریخ و شرح زندگی پیامبران از زبان روایات بیان شده است.
37. «المستقصی». نام کتابی از راوندی در علم اصول فقه است. این کتاب شرحی بر «الذریعه» سید مرتضی در علم اصول می‌باشد.
38. «التغریب فی التعریب».
39. «الاغراب فی الاعراب».
40. «شرح العوامل المأئه». شامل صد عامل در علم نحو.
41. «غریب النهایه». در شرح لغت های مشکل فقهی کتاب نهایه شیخ طوسی.
42. «نفثه المصدور». این کتاب دیوان اشعار قطب راوندی است.
43. «منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغة» کتابی است در شرح نهج‌البلاغه سید رضى.

قطب راوندی از نگاه بزرگان

• علامه امینی درباره وی می نویسد: راوندى یکى از پیشوایان علماى شیعه، برگزیده این طایفه و یکی از اساتید فقه و حدیث و از نوابغ و رجال علم و ادب است. هیچ گونه عیبى در اثار فراوانش و هیچ غباری در فضایل و تلاش ها و خدمات دینى و اعمال نیکو و کتب ارزنده اش وجود ندارد.
• صاحب روضات الجنات مفصلا به تجلیل وی پرداخته است. در ابتدای معرفی قطب راوندی می گوید: فقیه، فردی شاخص و موثق که دارای تصنیفات متعدد است.
• میرزا عبدالله افندی اصفهانی درباره وی این گونه گفته است: شیخ، امام فقیه، قطب الدین راوندی، شخصى فاضل، عالم، متبحر، فقیه، محدث، متکلم، آشناى به اخبار و احادیث و شاعر بوده است.
• شیخ عباس قمی درباره وی می نویسد: وی عالم، متبحر،‌ فقیه، محدث، مفسر، محقق ... و از بزرگ ترین محدثان شیعه است.
• ابن حجر عسقلانی از بزرگان اهل سنت درباره وی می گوید: او بر مذهب شیعه و در جمیع علوم فاضل است و در همه انواع، صاحب تصنیف است.

وفات

قطب رواندی در چهاردم شوال ۵۷۳ ق وفات نمود و جوار مرقد مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام به خاک سپرده شد. حضرت آیه الله مرعشی نجفی رحمه الله به پاس خدمات او، سنگ قبری بلند و به یاد ماندنی را بر فرازش به یادگار نهاد.

پانویس

منابع

• مجموعه گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "سعید بن هبه الله راوندى" از عبدالوحید وفایی.

• ویکی شیعه، بازیابی: 20 بهمن 1392.

پیوندها:

• زندگينامه (عربی)

• زندگينامه

• کتاب الدعوات

• کتاب ألقاب الرسول وعترته

• کتاب الخرائج والجرائح

• کتاب قصص الانبياء