صمدیه (کتاب)

کتاب «الفوائد الصمدیه» مشهور به «صمدیه»، یکی از مهمترین و دقیقترین کتابها در علم نحو است که شیخ بهایی به برادر کوچکش، «عبدالصمد» دیکته کرده و سپس در اختیار اهل فضل قرار داده است. این کتاب جزو کتب درسی در علم نحو و یکی از کتاب های جامع المقدمات است. «صمدیه»، کتابی است مختصر با عباراتی زیبا و نثری استوار و لطیف. تألیف این کتاب در سال ۱۰۳۰ هجری قمری است.

محتوای کتاب

این کتاب تشکیل شده از یک مقدمه و پنج حدیقه به شرح زیر است:

حدیقه اول: در این حدیقه که اول کتاب است، بحث را از کلمه و کلام که موضوع علم نحو است، آغاز می کند و بعد از ذکر این که کلمه تقسیم به اسم و فعل و حرف می‌شود، اختصاصات آن‌ها را بیان می‌کند. سپس اقسام اسم و احکام و اقسام فعل را بیان می‌کند و به ذکر موارد اعراب و بنا می پردازد.

حدیقه دوم: در این حدیقه مصنف فقط مواردی که مختص به اسماء است، ذکر می‌کند همچون:

• موارد معربات و مبنیات
• اسماء عامل و احکام و شرایط و تقسیمات آن‌ها
• موانع صرف

حدیقه سوم: این حدیقه مختص به ذکر افعال و متعلقات افعال است و در آن به تقسیمات فعل پرداخته می‌شود و پس از آن حالات اعرابی فعل مضارع مورد بررسی قرار می‌گیرد و آنگاه ادوات ناصب و جازم و تأثیرات این ادوات بر فعل مضارع همچون تأثیرات زمانی و معنایی آن‌ها می‌پردازد. در ادامه به ذکر افعال مدح و ذم پرداخته و این حدیقه را با ذکر افعال قلوب و باب تنازع خاتمه می دهد.

حدیقه چهارم: در بوستان چهارم کتاب، مسئله ای بیان شده است که ما معمولاً در کتب نحوی شاهد آن نیستیم و آن ذکر اقسام جمل و اعراب آن‌ها است. در این حدیقه مصنف بحث را با تعریف جمله آغاز می‌کند و با تقسیم جمله به اسمیه و فعلیه مثال‌هایی برای آزمایش و تقریب به ذهن آن‌ها می‌آورد. شیخ بهائی جملات را در این فصل به دو نوع بدون اعراب و جملاتی که اعراب محلی دارند تقسیم کرده و به ذکر جایگاه آن‌ها پرداخته است.

در خاتمه این حدیقه به بحثی کلی از احکام جارو مجرور و ظرف و محل اعرابی آن پرداخته می‌شود.

حدیقه پنجم: این بخش را مصنف اختصاص داده به ذکر مفردات در بیان معانی و تقسیمات حروف و آنچه که دارای معنای حرفی است. مانند برخی از اسما و ظروف، وی در این بخش به بیان ۲۵ قسم از مفردات می‌پردازد. در این حدیقه مصنف حروف و مفردات و موارد استعمال آن را بنابر ترتیب حروف الفبا ذکر کرده است، وی از حرف «همزه» آغاز و این حدیقه را به حرف «لم» ختم می‌کند.

شروح صمدیه

شروح متعددی بر این کتاب نوشته شده است، از جمله:

• شرح سید علی خان بن احمد مدنی به نام «الحدائق الندیه فی شرح فوائد الصمدیه»
• «الدره الثمینه فی شرح الصمدیه» نوشته محمدجواد ذهنی تهرانی
• «القواعد العربیه فی شرح الفوائد الصمدیه» نوشته علی حسینی
• «شرح الصمدیه» نوشته صادق مهدی حسینی
• «شرح نموداری صمدیه» مرتضی نظری.

منابع

• الصمدیه، سایت دائره المعارف طهور.
• محسن قاسمی، متن پژوهی صمدیه شیخ بهائی، سایت راسخون.