شرح علی المائة کلمة لامیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه‌السلام (کتاب)
«شرح علی المائة کلمة لأمیرالمومنین علی بن أبی طالب علیه‌السلام»، تألیف ابن میثم بحرانى از عالمان شیعه قرن هفتم هجرى قمرى، کتابى است به زبان عربى، در شرح صد کلمه از کلمات دُرربار امام على(علیه السلام).
محتویات
ساختار کتاب
کتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم مصحح و ناشر، میر جلال‌الدین حسینى اُرموى و سه جزء (شرح مستقل) به شرح ذیل است:
- جزء اول، شرح صد کلمه ابن میثم را در بردارد و مشتمل بر سه بخش و فصول متعدد است.
- جزء دوم، شرح این صد کلمه را به قلم شخصى به نام عبدالوهاب در برمى‌گیرد.
- جزء سوم، "مطلوب کل طالب من کلام امیرالمومنین على بن ابیطالب" نام دارد که در واقع شرح منظوم آن به زبان فارسى است که توسط رشیدالدین وطواط نگاشته شده است.
گزارش محتوا
نخستین کسى که به جمع و تدوین مجموعه‌اى از سخنان امام على علیه‌السلام همت گماشت و صد سخن را که هر یک از آن به نظر او با هزار سخن برابر بود، انتخاب کرد، جاحظ، ادیب، سخن‌شناس و نویسنده پرآوازه عرب بود که در سال‌هاى ۱۶۰ تا ۲۵۰ق. مى‌زیست. پس از جاحظ کار گردآورى و انتخاب مجموعه‌هایى از سخنان امام على علیه‌السلام به همت سخن‌شناسان و ادیبان دنبال شد. این بزرگان به سایقه ذوق خود و ترغیب مشتاقان، یا احتمالا به پیروى از جاحظ مجموعه‌هایى فراهم آوردند که امروز شمارى از آن‌ها را مى‌شناسیم که از آن جمله‌اند: دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشّیم، از قاضى ابوعبدالله محمد بن سلامه قضاعى (م:۴۵۴ق.)، غرر الحکم و درر الکلم از ابوالفتح عبدالواحد بن محمد آمدى تمیمى(م:نیمه اول قرن ششم)، نثراللآلى که برخى گردآورنده آن را شیخ طبرسى، مفسر بزرگ شیعه مى‌دانند، الحکم المنثوره و نیز مطلوب کل طالب رشیدالدین وطواط (م:۵۷۳ق.).
شرح ابن میثم
شرح ابن میثم که «شرح المأه کلمه المرتضویه» نام دارد، شرحى است که جمعى از کسانى که نقد حال شیخ میثم را گزارش کرده‌اند، از آن یاد نموده‌اند. یادکرد آن در انوار البدرین با این توصیف که «شرحى است نفیس و بى‌مانند» و در لؤلؤة‌البحرین با این توضیح نویسنده لؤلؤه که «این کتاب نزد من بود؛ ولى در واقعه‌اى که برایم پیش آمد، از دستم رفت» و در هدیه‌العارفین بدون هیچ توصیفى آمده است. صاحب الذریعه بدان اشارت کرده و آن را شرح الکلمات المئه خوانده است. بعضى متاخران، مثل سید محسن امین در اعیان الشیعه، و زرکلى در الاعلام، و دکتر اباحسین در مقاله‌اش درباره حرکت تألیف در بحرین، آن را یاد کرده‌اند.
این شرح در سه بخش تألیف شده و هر بخش فصول متعددى را به شرح ذیل دربردارد:
بخش اول در مبادى و مقدمات، فصل اول درباره نفس حیوانى و لواحق آن، فصل دوم درباره نفس انسانى و فلکى، فصل سوم در احوال نفس بعد از مفارقت از بدن، فصل چهارم در اشاره به برخى از احوال سالکین الى الله تعالى، فصل پنجم در بیان احکام دیگرى براى نفوس کامل.
پس از این بخش، صد کلمه امیرالمومنین(ع) را به عنوان بخش دوم تحت سه فصل بدین ترتیب شرح مى‌کند: فصل اول در مباحث مربوط به عقل و علم و جهل و ظن و نظر. در ذیل این عنوان بیست و دو کلمه از حکمت‌هاى امیرالمومنین(ع) را شرح کرده است.
فصل دوم، در مباحث اخلاق پسندیده و ناپسند و آداب آن با شرح سى و دو کلمه.
فصل سوم، در مباحث مربوط به آداب و مواعظ و حکمت‌هاى شایسته براى انسان که شرایع الهى با آن‌ها هماهنگ است و دلائل حکمت و فلسفه نیز آن‌ها را تایید مى‌کنند با شرح چهل و شش کلمه.
بخش سوم پس از شرح صد کلمه در مسائل الحاقى و تکمیلى است؛ در دو فصل: فصل اول در بیان این که على علیه‌السلام جامع همه فضائل انسانى است، فصل دوم در بیان اطلاع آن حضرت از غیب‌ها و نیز در بیان توانایى آن حضرت در انجام کارهاى خارق‌العاده اوست. بخش اول را بدان جهت نوشته است که زمینه‌اى مناسب براى درک مطالب در ذهن خواننده ایجاد شود و بخش سوم را به عنوان تکمله‌اى براى شرح کلماتى حکمت‌آمیز از امیرالمومنین(ع) آورده که هر خواننده‌اى را به شگفتى مى‌اندازد. شارح از آن جا که صد کلمه را به سه موضوع تقسیم کرده، نظم انتخابى جاحظ را بر هم زده است. شیوه شرح عرفانى و حکیمانه است.
شرح عبدالوهاب
این صد کلمه را شخص دیگرى به نام عبدالوهاب شرح کرده است و در آغاز هر کلمه نوشته است: قال امیرالمومنین(ع) و در پایان شرح مى‌گوید: و الصلوه و السلام الاتمّان الاکملان على سیدنا محمد و آله و اصحابه اجمعین. مؤلفه و محرّره عبدالوهاب رحمه الله ولد خواجه امیرادنه و هو ابراهیم بن پیرپاشا؛ تمت. این شرح به عربى است.
مطلوب کل طالب
رشید وطواط این رساله به ابوالفتح ایل ارسلان (م:حدود۵۶۸ق.) و یا فرزند او، ابوالقاسم محمود بن ایل ارسلان (م:۵۸۹ق.) تقدیم شده است. بنابراین باید تاریخ تألیف آن را میانه سال‌هاى ۵۵۱ق. و ۵۶۸ق. دانست.
رشید در این کتاب صد کلمه‌اى را که جاحظ از کلام على علیه‌السلام انتخاب کرده بود، به تازى و پارسى شرح کرده و از خود دو بیت شعر(قطعه) در همان معنى مى‌آورد.
این کتاب از هر جهت رساله‌اى ارجمند و گرانقدر و در نوع خود کم‌نظیر است و مؤلفان متون فارسى بسیارى از ابیات آن را آرایش سخن خود کرده‌اند و حضور اغلب آن‌ها در امثال و حکم دهخدا، نشانه حضورشان در زبان و ادب فارسى است.
اما پس از رشید نیز افرادى و هر یک به گونه‌اى کار او را دنبال کردند که از آن جمله مى‌توان، به ابن میثم فوق‌الذکر اشاره کرد. عبدالوهاب، پس از ابن میثم به شرح صد کلمه دست زده است که مشخصات و تاریخ حیات او بدرستى دانسته نیست.
از مقایسه شرح عبدالوهاب با مطلوب کل طالب و دست‌نوشته‌هایى که از آن در دست است، مى‌توان دریافت که شارح مذکور به زبان و ادب فارسى آشنا بوده و در شرح موجز و عارفانه خود به شرح رشید وطواط نظر داشته است، چنانکه سخنش در موارد بسیارى ترجمه کلام وطواط یا نزدیک به آن گشته است.
رشید وطواط در مقدمه شرح خود مى‌نویسد: اما بعد، چنین گوید محمد بن محمد بن عبدالجلیل العمرى الکاتب الرشید...که امیرالمومنین على ابن ابى‌طالب صلوات الله علیه و على اولاده الطیبین الطاهرین با آن‌که امام اخیار و قدوه ابرار و سید فتیان و مقدم شجعان بود فصاحتى داشت که عقود جواهر از انفاس او در غیرت‌اند و نجوم زواهر از الفاظ او در حیرت و عمرو بن بحر الجاحظ، رحمة‌الله‌علیه، که در کمال براعت و وفور بلاغت، نادره این امت و اعجوبه این ملت بوده، از مجموع کلام امیرالمومنین على بن ابى‌طالب کرّم الله وجهه که جمله بدایع غرر و روایع درر است، صد کلمه اختیار کرده است و هر کلمه‌اى از آن برابر هزار کلمه داشته، و به خط خویش نبشته، و خلق را یادگار گذاشته، واجب دیدم من بنده که پرورده خاندان و پدیدآورده دودمان مجلس عالى خداوند و خداوند زاده، شاه معظم عادل....سلطان ابوالقاسم محمودبن خوارزمشاه ایل ارسلان بن خوارزمشاه...ام، آن صد کلمه را به رسم خدمت خزانه کتب معموره او... به دو زبان تازى و پارسى تفسیر کردن و در آخر تفسیر هر کلمه دو بیت شعر از منشآت خویش که مناسب آن کلمه باشد آوردن، فقط تا فائده آن عام‌تر و منفعت آن تام‌تر باشد و هر دو فریق، هم ارباب نظم و هم اصحاب نثر، در مطالعه آن رغبت نمایند.
وضعیت کتاب
نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقى‌هایى مصحح؛ محدث اُرموى و فهرست موضوعات کتاب در انتهاى جزء نخست، فهرست کلمات امام در انتهاى جزء دوم و متون احادیث طبق شماره ترتیب کتاب در انتهاى جزء سوم مى‌باشد. در پایان کتاب نیز فهرست‌هاى ذیل به اهتمام میرهاشم محدث درج گردیده است: فهرست رجال، طوائف و جماعات، امکنه و نیز کتب.
شرح صد کلمه ابن میثم توسط آقاى عبدالعلى صاحبى به فارسى ترجمه و توسط بنیاد پژوهش‌هاى آستان قدس رضوى منتشر شده است.
منابع مقاله
- جعفرى، محمد مهدى، دائرۀ المعارف تشیع، ج۹، ص۵۴۸-۵۴۹.
- مقدمه محدث ارموى بر کتاب.
- سایت aftab.ir، بازدید: ۲۲/۳/۱۳۸۹.
- متن کتاب.
- جهانبخش، جویا، پژوهش و حوزه، پاییز۱۳۸۰، ش۷، ص۸۱-۱۱۸.
- مطلوب کل طالب، تصحیح و تعلیقات دکتر محمود عابدى، مقدمه مصحح، بنیاد نهج‌البلاغه، چاپ سوم، ۱۳۸۶.
منبع
ویکی نور