خوف و رجاء

از جمله فضائل مهم اخلاقى که در زندگى انسان نقش بسیارى ایفا مى کند، مسئله «خوف و رجاء» نسبت به خداوند متعال است. داشتن مرتبه اى از خوف که مانع از گناه مى شود و نیز حدى از رجاء که موجب انجام اعمال خوب مى گردد، لازم است.

مفهوم خوف و رجاء

«خوف» در لغت به معنای ترس بوده و در اصطلاح به معنى این است که انسان از تحقق یافتن امرى نامطلوب که یقین دارد یا احتمال مى دهد در آینده به وقوع بپیوندد، ترس و واهمه داشته باشد. «رجاء» در لغت یعنی امیدواری که در مقابل یأس قرار می‌گیرد و در اصطلاح یعنی انسان به تحقق یافتن امرى مطلوب که یقین دارد یا احتمال مى دهد در آینده به وقوع مى پیوندد، امید داشته باشد.

باید توجه داشت که خوف و رجا در نقطه مقابل یکدیگر قرار ندارند. نقطه مقابل رجا، ناامیدی از رحمت خداست و نقطه مقابل خوف، امنیت کامل از عذاب و کیفر الهی است، که هر دو از گناهان بزرگ به شمار می آیند.

رجا، امیدواری و مظنّه رسیدن به چیزی که باعث مسرت باشد را گویند و این سرور، وقتی رجا است که بسیاری از اسباب رسیدن به محبوب را تحصیل کرده باشد، اما توقع چیزی که هیچ یک از اسباب محبوب را مهیا نکرده آن را رجا نگویند، بلکه غرور و حماقت گویند. همانند کسی که انتظار گندم بکشد در حالی که دانه آن را در زمین شوره‌زاری که بی‌آب است افکنده باشد و اگر کسی بعضی اسباب را تحصیل نکرده که رسیدن به محبوب نزدیک باشد، آرزو و تمنی گویند. مثل آن که دانه را در زمین مستعدی افکنده باشد اما در آب دادن کوتاهی کند.

ضرورت و اهمیت خوف و رجاء

از جمله فضائل مهم اخلاقى که در زندگى انسان نقش بسیارى ایفا مى کند، مسئله «خوف و رجاء» یا ترس و امید است. آدمی بایستى از خداوند و عظمت کبریائى او و نیز از پیامدهاى پرونده عملکرد خویش ترس داشته باشد و همچنین با در نظر گرفتن رحمت گسترده الهى به الطاف واسعه وى امیدوار باشد. همراه بودن صفت ترس و امید در زندگى عملى افراد مؤمن نقش تعیین کننده اى دارد.

ترس از خداوند افزون بر این که از کمالات معنوى مى باشد، سرچشمه بسیارى از فضایل انسانى، اصلاح نفسانى و سبب علاج امراض روحى است.

همچنین امید، مهم ترین نیاز هر فرد است. امید، سبب تلاش ها و ناامیدى سبب آفت هاست. ناامیدی از رحمت الهی از گناهان کبیره است. در قرآن کریم آمده است: «لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ» یا در آیه‌ای دیگر می فرماید: «مَن یقْنَطُ مِن رَّحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّآلُّونَ».

امید در انسان انگیزه تلاش را پدید مى آورد. کسى که امیدى ندارد ادامه زندگى براى او کسالت‌آور و حتى نامطلوب مى شود؛ انسان ناامید انگیزه اى براى کار و تلاش ندارد و از حرکت به سوى کمال باز مى ماند.

رابطه میزان معرفت با خوف و رجاء

امید و ترس افراد، به میزان شناخت و نیازهایى که درک مى کنند بستگى دارد. مثلاً ترس و امید یک کودک فقط در محدوده خواسته هایى که دارد شکل مى گیرد. او هیچ وقت نسبت به مسائل اجتماعى، مسائل معنوى و اخروى و... ترس و امیدى ندارد زیرا هیچ تصورى از آن‌ها ندارد. و یا مثلاً از یک سو، افراد عادى از بیمارى، فقر، گرفتارى هاى زندگى و... ترس دارند و از سوى دیگر، امید دارند که پولدار بشوند و خانه خوب و موقعیت اجتماعى خوبى بدست آورند.

افرادى که یک مقدار معرفتشان بیشتر است مسائل معنوى را هم در نظر مى گیرند؛ براى مثال از این که عقل و ایمانشان از بین برود، مى ترسند و امید دارند که بر معرفت و ایمانشان افزوده شود. کسانى هم که به آخرت ایمان دارند، به ثواب هاى اخروى امید دارند و از عذاب هاى اخروى مى ترسند. پس خوف و رجا طبق حالات و معرفت افراد دارای درجاتی است. خوف توده مردم از عذاب، خوف خواص از سرزنش و خوف افراد اخص از توجه نکردن خداوند می‌باشد.

توازن بین خوف و رجاء

خوف و رجاء امرى نسبی و دارای مراتبی است و حد نصابى دارد که مؤمن حداقل مرتبه آن را باید داشته باشد. اگر امید انسان به رحمت خداوند به گونه اى باشد که فکر کند کارهاى او دیگر دخالتى در آن ندارد و آن قدر رحمت خدا واسع است که همه را مى آمرزد، باعث مى شود تا انسان گستاخ شود و از ارتکاب گناهان باکى نداشته باشد. در حالی که خداوند از روى اعمال خود افراد، آنها را مى آمرزد و به بهشت مى برد و یا عذاب نموده و به جهنم مى برد.

دانشمندان علم اخلاق مى گویند: بیم و امید از خداوند، دو بال تکامل مؤمن هستند. همان گونه که پرنده با دو بال پرواز مى کند در صورتى که تعادل بال ها محفوظ باشد؛ مؤمن نیز با بال هاى ترس و امید به لقاء الهى مى رسد. در آیاتی این دو حالت در کنار هم آورده شده است: «یحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ».

حضرت على علیه السلام فرمودند: «خیرُ الاعمال اعتدال الرجاء والخوف؛ بهترین کارها، تساوی بین خوف و رجا نسبت به خداوند است».

در امور معنوى توازن ترس و امید، ضامن رشد و تکامل به سوى کردگار است. غلبه ترس بر امید، آدمى را به نومیدى و نیستى مى کشاند چنان که غلبه امید بر ترس از پروردگار نیز او را به غرور و غفلت مى کشاند؛ در نتیجه سبب در جا زدن و مانع سیر تکاملى آدمى خواهد شد. بندگان خاص بیم و امید را در کنار هم دارند و خدا را با خوف وطمع مى خوانند: «یدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا».

امام صادق علیه‌السلام در بخشى از وصیتنامه خود به ابن ‌جندب، نجات یافتگان از عذاب الهى را کسانى معرفى مى کند که خوف و رجاء حقیقى متعادل در دل هایشان وجود دارد: «یهلک المتکل على عمله... قلت فمن ینجو؟ قال الذین بین الرجاء والخوف...؛ کسى که به اعمال خود (اعمال خوب) تکیه نموده است به هلاکت مى رسد و کسى هم که به امید رحمت خداوند بر انجام گناهان جرات پیدا مى کند نجات نخواهد یافت. (ابن جندب) سؤال کرد پس چه کسى نجات پیدا مى کند؟ حضرت فرمودند: کسانى که حالشان میان خوف و رجاء باشد».

یعنى نه خوفشان آن چنان است که از آمرزش گناهانشان ناامید باشند و نه رجاءشان آن چنان است که جرات ارتکاب گناه را داشته باشند؛ هم شوق به ثواب در دل هایشان وجود دارد و هم خوف از عذاب.

از امام صادق علیه‌السلام سوال شد، لقمان حکیم چه وصیتی به پسرش کرد؟ حضرت فرمود: لقمان گفت: از خدا بترس حتی اگر اطاعت جن و انس را آورده باشی ممکن است عذاب بشوی، و امیدوار باش حتی اگر گناه جن و انس را آورده باشی.

اگر رجاء بر خوف غلبه کند به حدى که دیگر انگیزه ترک گناه در انسان باقى نماند، انسان مبتلا به گناه مى شود که در آن هلاکت است و اگر خوف بر رجاء غلبه بکند یعنى فرد فکر کند که چون مرتکب گناهى شده است پس خدا او را به جهنم خواهد برد، چنین فردى باید توبه کند و با انجام کارهاى خوب به رحمت و آمرزش خداوند امید و رجاء داشته باشد.

پانویس

منابع

• زکریا جهانگیری، "خوف و رجاء"، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۷ خرداد ۱۳۹۱.