حقایق التأویل فی متشابه التنزیل (کتاب)

«حقایق التأویل فی متشابه التنزیل» اثر سید رضى (م، ۴۰۶ ق)، در موضوع تفسیر و توضیح «آیات متشابه» قرآن کریم، به زبان عربى و در قرن چهارم هجرى تألیف شده است. این تفسیر تنها به بررسى آیاتى از دو سوره «آل عمران» و «نساء» که ابهامى داشته و پرسش هاى اعتقادى در آنها مطرح بوده مى‌پردازد.

مؤلف کتاب

محمد بن الحسین بن موسی (۴۰۶-۳۵۹ ق) مشهور به «سید رضی»، فقیه، مفسر و ادیب بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری و از شاگردان شیخ مفید بود. سید رضى، برادر سید مرتضى است و نسش از طریق پدر به امام کاظم علیه السلام و از طریق مادر به امام سجاد علیه السلام مى‌رسد.

وى از نظر علمى محبوب دانشمندان عصر خود بوده و از نظر سیاسى و اجتماعى جایگاه رفیعى نزد دولتمردان و سیاستمداران زمان خود داشته است.

کتاب شریف «نهج البلاغه» گردآوری او است. از سید رضی آثار زیاد دیگرى مانند «مجازات الآثار النبویة» نام برده شده و در بحث هاى قرآنى نیز افزون بر تفسیر «حقایق التاویل»، کتاب «تلخیص البیان عن مجازات القرآن و «معانى القرآن» را نگاشته است.

محتوای کتاب

این کتاب در واقع «جزء پنجم» از ده جزئى است که نه جزء دیگر آن مفقود شده و در دست نیست. آغاز آن از آیه ۷ سوره آل عمران و تقسیم‌بندى آیات به دو گروه محکم و متشابه است. سید رضی، به تفسیر تمام آیات نمى‌پردازد؛ بلکه دربردارنده برخى از مباحث مهم سوره آل عمران و سوره نساء است. آخرین آیه مطرح شده، آیه ۴۸ سوره نساء مى‌باشد.

این تفسیر - همان طور که از نام آن پیداست - به بررسى آیاتى مى‌پردازد که ابهامى داشته و پرسش هاى اعتقادى در آنها مطرح باشد یا این که مشکل بوده و از متشابهات باشد.

شیوه بحث نویسنده بدین‌ترتیب است که پس از ذکر آیه متشابه، سؤالاتى مطرح کرده و پاسخ گفته است. اشکالات و انتقاداتى را که بر آن آیه شده، به‌طور دقیق مطرح کرده و در ادامه، اقوال علما را پیرامون آن اشکالات، نقل و در پایان، نظر خود را ذکر کرده است. از این‌رو کتاب، به شکل مجموعه‌اى از پرسش‌هاى گوناگون درآمده و همچون سایر کتاب‌هاى تفسیرى نیست.

از جمله ویژگی های تفسیر حاضر، مباحث زیباى ادبى و بحث‌هاى جذّاب ادبیات عرب است. بحث‌هاى لغوى و ریشه‌یابى لغات قرآنى، ارتباط یک لغت در یک آیه با همان لغت در آیات دیگر، استشهاد به اشعار جاهلیت براى اثبات و یا ردّ اقوال تفسیرى و استدلال به نکات نحوى و قواعد ادبى براى پاسخگویى به اشکالات مخالفان، از جمله دستمایه‌هاى نویسنده است.

این تفسیر از نظر علمى به نکته‌هاى ادبى، کلامى و فقهى مى‌پردازد و به اشعار استشهاد مى‌نماید و به روش استدلالى و اجتهادى با ادله مختلف (آیات، روایات و ادله عقلى) دیدگاه منتخب خود را مطرح مى‌کند. جایگاه تفسیر قرآن به قرآن، در روش تفسیرى سید رضى اهمیت کلیدى مى‌یابد.

منابع تفسیر

منابع تفسیرى که سید رضی در «حقایق التأویل» به طور پراکنده از آنها سود برده، عبارتند از: تفسیر ابومسلم بحر اصفهانى، معانى القرآن فرّاء، معانى القرآن مبرّد، تفسیر طبرى، و آثار ابوعلى جبّایى، ابوجعفر اسکافى و ابوالحسن اخفش.

منابع

• "آشنایى با تاریخ تفسیر و مفسران"، حسین علوی مهر، ص ۲۱۶-۲۲۰.
• "نگاهى به حقایق التأویل سید رضى"، سید مصطفى احمدزاده، فصلنامه پژوهش‌هاى قرآنى، ۱۳۷۹.

متن کتاب

حقائق التأویل فی متشابه التنزیل