جمره
«جَمْرَه»، محل رَمى شیطان با سنگریزه را گویند و «رَمی جَمَرات» به عنوان یکى از واجبات حج، در روز عید قربان و روز یازدهم و دوازدهم و در مواردى روز سیزدهم ذی‌الحجه انجام می گیرد. جمرات موجود در مِنىٰ سه تا است، که به جمره اولىٰ، جمره وُسطىٰ و جمره عَقَبه معروف‌اند.
جمره در لغت و اصطلاح
«جمره» در لغت به معناى آتش برافروخته و گداخته و همچنین به معناى ریگ مى باشد و جمع آن «جمار» و «جَمَرات» است. عرب سنگریزه‌ها را نیز «جمار» مى نامد و محل جمع شدن ریگ‌ها در منا را «جمرات» مى گویند. به هر تلّ و پشته اى از ریگ نیز «جمره» مى گویند.
در این که منظور از اصطلاح جَمْرَه در «مِنا» چیست، اختلاف است. برخى گفته‌اند: محل رمى، ستون یا -در صورت نبود ستون- محل آن به ضمیمه اطراف آن است که سنگریزه‌ها در آن جا جمع مى‌شوند. برخى دیگر، جمره را حوضچه اطراف ستون که محل جمع شدن سنگریزه‌ها است دانسته‌اند. گروه سوم برآنند که جمره عبارت است از ستون یا موضع آن در صورت نبود ستون. معروف از لفظ جمره در دوران متأخر همین معنا است.
جمرات سه‌گانه
هر یک از جمرات نامى دارد: به ترتیب از سمت منا رو به مکه، به اوّلى «جمره اولى» و به دومى «جمره وُسطى» و به آخرى «جمره عَقَبه» مى گویند. شاید علت این نام‌ها این باشد که چون حاجى از مشعر به طرف منا حرکت مى کند و از دل منا به جانب جمرات روى مى آورد، نخستین جمره اى که به آن مى رسد، جمره اولى است و سپس جمره وسطى و بعد جمره عقبه.
«ابن جُبَیر اندلسى» (۵۳۹- ۶۱۴ ق) در سفرنامه خود، در وصف جمره عقبه مى گوید: در اول منا از سمت مکه واقع شده است و در سمت چپ کسى که عازم مکه است، قرار گرفته و در وسط راه واقع است و به علت ریگ هاى جمرات که در آن جمع شده، بلند شده است. و در آن عَلَم و نشانه اى همچون نشانه هاى حرم که گفتیم، نصب شده است. آنگاه در مورد جمره وسطى و اولى مى گوید: بعد از جمره عقبه، محل جمره وسطى است، و آن نیز نشانه اى دارد و بین این دو، به اندازه پرتاب یک تیر فاصله است. و پس از آن به جمره اولى مى رسد که فاصله اش با آن، به اندازه فاصله با دیگرى است.
از همان صدر اسلام، دو جمره اولى و وسطى، از تمامى اطراف باز و قابل رمى بوده است؛ اما جمره عقبه، سینه کوه بوده و رسول خدا صلی الله علیه و آله به گونه اى رمى مى کرده است که مکه سمت چپ و پشت سر ایشان، و منا در سمت راستشان قرار داشته است. بنابر روایات شیعه، مستحب آن است که فرد رمى کننده، این چنین که رسول خدا صلی الله علیه و آله رمى مى کرده، رمى کند.
در سال ۱۳۷۶ ق عبدالله بن دهیش، رییس محاکم شرعى مکه، فتوا به تخریب این کوه داد، مشروط بر آن که از آن سوى رمى صورت نگیرد؛ اما اکنون از هر طرف به جمره عقبه رمى مى شود.
جمرات سه گانه در گذشته به علت ازدحام و شلوغى، تلفاتى را شاهد بوده است؛ در ۱۳۸۳ ق. پلى بر روى آنها ساخته شد تا حاجیان بتوانند از بالاى پل نیز رمى کنند؛ لذا بر ارتفاع جمرات افزودند. در سال ۱۳۸۳ ش. جمرات سه گانه که به صورت استوانه کوچک چهار ضلعى بود، به شکل دیوار مستطیل بزرگ به طول ۱۰ متر و ارتفاع ۴ متر در آمد تا حاجیان راحتتر بتوانند بر آن سنگ بزنند و مجبور نباشند براى سنگ زدن به یک استوانه کوچک، گرفتار مشکل شوند.
رمی جمرات در روایات
سابقه تاریخى رمى جمرات:
در برخى روایات، سابقه رمى جمرات تا زمان حضرت آدم علیه السلام کشانده شده و برخى دیگر سابقه تاریخى آن را تا حضرت ابراهیم علیه السلام مى رسانند. در مورد حضرت ابراهیم نیز سخن به اختلاف است، از جمله: پاره اى روایات، آن را از تعالیم جبرئیل به ابراهیم هنگام آموزش مناسک حج مى دانند. و پاره اى دیگر ظهور شیطان به ابراهیم و سنگ انداختن ابراهیم به او را آغاز پیدایش این عمل معرفى مى کنند.
از امام صادق علیه السلام نقل شده است: نخستین کسى که «رمى جمار» نمود (به جمرات سنگ انداخت) آدم علیه السلام بود. چون خداوند اراده فرمود که آدم را توبه دهد، جبرئیل را نزد او فرستاد، جبرئیل گفت: خداوند مرا نزد تو فرستاده تا مناسکى که بوسیله آن توبه تو پذیرفته مى شود به تو آموزش دهم و آنگاه او را به مشاعر (عرفات، مشعر و منا) برد. وقتى که خواست او را از منا به طواف خانه خدا آورد، در ناحیه جمره عقبه شیطان بر آدم آشکار گشت و از او پرسید: آهنگ کجا دارى؟ جبرئیل به آدم گفت: او را هفت سنگ بزن و با انداختن هر سنگى تکبیر بگو. آدم چنانکه جبرئیل گفت، انجام داد و شیطان رفت. جبرئیل روز دوم دست آدم را گرفت تا به جمره اولى رسید. ابلیس بر او آشکار شد، جبرئیل گفت: هفت سنگ به او بزن و با هر سنگى تکبیر بگو. آدم چنان کرد و ابلیس رفت. دوباره در محل جمره وسطى بر او آشکار شد و به آدم گفت: آهنگ کجا دارى؟ جبرئیل گفت: او را هفت سنگ بزن و با هر سنگى تکبیر بگو، و آدم چنان کرد و ابلیس فرار کرد و این عمل را تا چهار روز انجام داد و جبرئیل بعد از آن به آدم گفت: شیطان را بعد از این هرگز نخواهى دید.
در روایت دیگری آمده است: چون ابراهیم از ساختن خانه خدا فارغ گشت، جبرئیل مناسک و آداب حج را به او آموخت و چون وارد منا شدند و از ناحیه «عقبه» فرود آمدند، شیطان در ناحیه جمره عقبه بر او آشکار شد، جبرئیل گفت: او را سنگ بزن، ابراهیم هفت بار او را سنگ انداخت و شیطان پنهان شد. دوباره در جمره وسطى بر او ظاهر شد، جبرئیل گفت: او را سنگ بزن، ابراهیم هفت بار سنگ انداخت و شیطان پنهان شد. براى بار سوم در محل جمره اولى بر او آشکار شد. مجدداً جبرئیل گفت: او را سنگ بزن، ابراهیم نیز هفت سنگ بر او زد و شیطان مخفى شد.
علت وجوب رمی جمرات:
على بن جعفر از برادرش امام موسى بن جعفر پرسید: چرا «رمى جمره» مشروع شده است؟ امام پاسخ داد: چون شیطان لعین در محل جمرات بر ابراهیم علیه السلام ظاهر شد و ابراهیم بر او سنگ زد و سنت بر این جارى گشت.
ثواب رمی جمرات:
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «رمى جمرات ذخیره روز قیامت است.»
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «چنانچه جمرات را رمى کنى خداوند در برابر هر ریگ ده حسنه براى تو مى نویسد.»
امام صادق علیه السلام نیز فرمود: «وقتى که حاجى جمرات را رمى کند گناهانش پاک مى شود.»
از امام صادق علیه السلام روایت شده است: هرکس رمى جمره کند، خداوند به پاداش هر سنگى، گناهى از وى پاک مى کند. چون مؤمن سنگ اندازد، فرشته اى آن را مى گیرد و اگر غیر مؤمن اندازد، شیطان به او ناسزا مى گوید و مى گوید: تو سنگ نزدى. از این رو جمرات سمبل شیطان شمرده مى شود و سنگ زدن به آنها نوعى اظهار نفرت و انزجار از شیطان محسوب مى گردد؛ چنانکه در دعاى «رمى جمرات» نیز به این معنا اشاره شده است: «خدایا شیطان را از من دور گردان.»
پانویس
منابع
- جمرات سه گانه، ویکی حج.
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد ۳، ص ۱۰۳.