جزء (حدیث)
«جزء» (جمع آن: اجزاء)، به گونه‌ای از کتاب های حدیثی گفته می‌شود که غالباً حجم کمی دارد. این کتابها یا شامل روایاتی است که از راوی واحدی (از صحابه، تابعین و غیر از آنان) نقل شده است، یا اسناد مختلف یک حدیث در آن بررسی می‌شود. بر این اساس می‌توان گفت که بین اجزاء حدیثی و کتابهای مُسنَد (مَسانید) رابطه عموم و خصوصِ مِن‌وجه وجود دارد، زیرا بنابر تعریف، مسانید کتابهایی هستند که در آنها فقط روایات صحابه به ترتیب الفبایی نامِ ایشان یا سابقه آنان در اسلام در بخشهایی مجزا آمده است، بنابراین هر کدام از این بخشها به تنهایی جزئی است که از روایات یک صحابی فراهم آمده و هر مسند نیز شامل مجموعه‌ای از این اجزاست.
برخی از جزءهای حدیثی شامل روایاتی هستند که از راویان مختلف، درباره موضوع خاصی نقل شده‌اند، مانند «جزءٌ فی اتباع السنّة و اجتناب البِدَع» تألیف محمدبن عبدالواحد مَقدسی (متوفی ۶۴۳)، «جزءٌ فی صلاة الضُحی» تألیف عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی (متوفی ۹۱۱) و «جزءُ القراءة خلف الامام» تألیف احمد بن حسین بیهقی (متوفی ۴۵۸).
برخی مجموعه‌های حدیثی نیز به سبب ویژگی هایی در سند یا متن یا تعداد روایاتشان، عناوین خاصی دارند و در شمار کتب اجزاء قرار می‌گیرند، همچون «اربعونیات» (شامل چهل حدیث به همراه شرح آنها)، «ثلاثیات» (که در سند روایاتشان بین مؤلف تا معصوم سه راوی فاصله است)، «فوائد» (مشتمل بر احادیث مختلفی در ابواب متنوع همراه با رعایت برخی نکات سندی و متنی) و «احادیث عددیه».
با توجه به این تعاریف، به نظر می‌رسد که این گونه کتابها را از آن رو جزء نامیده‌اند که در واقع جزئی (بخشی) از کتابهای جامع حدیث هستند زیرا کتبِ جامع، احادیث بسیاری دارند که به حسب موضوع دسته‌بندی شده‌اند و در هر باب از آنها نیز طرق مختلف یک روایت، دست کم بر اساس طرق روایی مؤلف جامع آمده است. از این گذشته در روایات این کتب ویژگیهای سندی و متنی یاد شده نیز هست که پس از استخراج از کتاب جامع با نام دیگری می‌توان از آنها یاد کرد.
آقا بزرگ تهرانی بنا بر تتبعی که در کتب اصلی رجال شیعه نموده، آثار حدیثی راویان شیعی را ـ که از آنها با عناوینی چون «اصل»، «کتاب» و «کتاب النوادر» یاد شده ـ نیز از اجزای حدیثی دانسته است. گرچه نام برخی دیگر از آثار حدیثی مؤلفان شیعی را که با عنوان «جزء» در منابع قدیم فهرست شده‌اند، نیز آورده است.
بنابر نظر نورالدین عتر، تألیف جزءِ حدیثی توانایی علمی مؤلف را نشان می‌دهد، زیرا پرداختن به موضوعی جزئی به احاطه و ژرف‌نگری همه جانبه نیاز دارد.
پانویس
- ↑ کتانی، ص۷۲؛ عِتر، ص۲۰۹.
- ↑ عتر، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به مامقانی، ج۶، ص۲۵۵.
- ↑ کتانی؛ عتر، همانجاها؛ طحان، ص۱۲۱؛ صباغ، ص۲۸۷.
- ↑ رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج۲، ستون۱۲۷۴، ۱۲۷۶، ۱۶۰۸.
- ↑ رجوع کنید به کتانی؛ عتر، همانجاها؛ مدیرشانه‌چی، ص۲۲۱.
- ↑ رجوع کنید به ج۵، ص۹۹، ج۶، ص۳۰۱ـ۳۰۲.
- ↑ برای دیدن فهرست این آثار رجوع کنید به همان، ج۲، ص۱۳۵ـ۱۶۷.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۰، ذیل مدخل "جزء" از حمیدرضا مستفید و ابوالفضل والازاده.