تهذیب الأسماء و اللغات (کتاب)
«تهذیب الأسماء و اللغات» تألیف یحیى بن شرف نووى (م، ۶۷۶ ق)، کتابى در تذکره اشخاص و شرح نوادر لغات به ترتیب حروف الفبا است. نووى این اثر را بیشتر براى گشودن گره دشوارى‌هاى اسماء و لغاتى نوشته که محققان علوم دینى با آنها سر و کار داشته‌اند.
محتویات
محتوای کتاب
این کتاب شامل خطبه مؤلف و دو بخش: «اسماء» (مرد و زن) و «لغات» مى‌باشد. مؤلف در مقدمه ضمن بیان اهمیت زبان و نقش آن در فهم معانى عبارات قرآن و سنت، همچنین یادکرد موضع سلف در پرداختن به امور زبانى، منابع مختار خود را معرفى کرده است.
مهم‌ترین ویژگى دو بخش اصلى کتاب، گزینشى بودن آن است. چنین به نظر مى‌رسد که نووى این اثر را صرفا براى گشودن گره دشوارى‌هاى اسماء و الفاظى نوشته که محققان علوم دینى با آنها سر و کار داشته‌اند، چنانکه نمى‌توان بخش "اسماء" کتاب را جامع ذکر رجال رشته‌اى معین دانست، یا بخش لغات دربرگیرنده عموم الفاظ دشواریاب نیست. با توجه به گرایشهاى فقهى و حدیثى مؤلف، شاید بتوان هر دو بخش را در آن حوزه‌ها تخصصى‌تر تلقى کرد.
خود مؤلف نیز در مقدمه متذکر مى‌شود که این کتاب را در باب اسماء و الفاظ موجود در مختصر ابى ابراهیم مزنى، المهذب، التنبیه، الوسیط، الوجیز، و الروضه تألیف کرده و مواردى نیز بر آن افزوده که شامل واژه‌هاى عبرى، عجمى، معرب، اصطلاحات شرعى، نام‌هاى مردان و زنان و فرشتگان و جن (اعم از مسلمان و کافر) می شود که احتمالا در منابع یاد شده نیامده است.
نووى در بخش اول (اسماء)، نام ۱۲۴۵ نفر (۱۱۱۴ مرد و ۱۳۱ زن) را در دو فصل مستقل مختص به مردان و زنان جاى داده و هر یک از این دو را به هشت گروه به شرح زیر تقسیم کرده است:
- نام‌هاى صحیح؛ (مانند محمد، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، زید، عمر).
- کنیه؛ (از قبیل ابوالقاسم، ابوبکر، ابوحفص).
- انساب و القاب و قبایل؛ (از قبیل ازهرى، اوزاعى، مزنى، اعمش، قریش، خزاعه).
- نسبت به پدر و مادر، برادر، خواهر، عمه و خاله؛ (ابن فلان، ابن فلانه، اخوه، ...).
- روایات مروى از پدر یا جد بدون ذکر نام؛ (ما قیل فیه فلان عن ابیه عن جده).
- روایات مروى از شوهر یا زن؛ (زوج فلانه و زوجة فلانه).
- المبهمات؛ (مانند: رجلٌ، شیخٌ، بعض العلماء).
- اوهام؛ (اسماء و انساب نادرست).
اما از زنان در گروه پنجم از کسى یاد نشده و بدین قرار ذکر زنان در هفت گروه آمده است.
هر فصل از بخش‌هاى هشت‌گانه یادشده به ترتیب الفبایى مرتب شده، فقط نام مقدس رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) تیمناً، و همچنین اسامى برخى دیگر از پیشوایان مذاهب از قبیل محمد بن ادریس شافعى مقدم آمده و در مورد آنان رعایت ترتیب الفبایى نشده است.
میزان اطلاعاتى که درباره اشخاص به دست داده شده بر حسب شأن آنان فرق مى‌کند، چنانکه مؤلف در باب رسول اکرم(ص) و بزرگانی چون حضرت على (علیه السلام) به تفصیل سخن گفته و از برخى کسان تنها به یک یا دو سطر بسنده کرده است. اطلاعات بیشتر مربوط است به نسب، قبیله، شهرت، تخصص، مقام و تألیفات.
مؤلف در فصولى از اهمیت شناخت نام و احوال و اقوال و مراتب اشخاص و رسم انتساب به نسب عام سپس به خاص، تشخیص صحابى و تابعى و تابع تابعى و مراتب آنان، سلسله تفقه اصحاب شافعى، همچنین ابتداى تاریخ اسلام از هجرت به مدینه نیز سخن گفته است.
در بخش دوم کتاب (لغات)، شرح نوادر لغات متون یاد شده در مقدمه اثر، با لغات افزوده خود مؤلف آمده که بیشتر اصطلاحات فقهى و حدیثى‌اند و همین خصیصه کتاب حاضر را به صورت فرهنگ تخصصى درآورده است. توضیحات لغات بسیار روشنگر و مفیدند و با رعایت اقتضاى مورد تعادلى در حجم توضیحات مشهود است. این بخش نیز بر اساس حروف اصلى کلمه به ترتیب هجایى مرتب گشته و به رعایت توقع متفقهان، مشتقات در جاى خود ذکر شده است.
منابع کتاب
منابع اطلاعات این کتاب، جز سلسله روایان روایات، در هر مورد معرفى نشده، اما براى کل اثر نام برده شده است. منابع مختار مؤلف افزون بر مآخذ مشترک دو بخش کتاب که در بالا از آنها یاد شد، در اسماء و احوال صحابه، تاریخ بخارى، تاریخ ابن حیثمه، تاریخ خلیفه بن خیاط، الطبقات الکبیر و الطبقات الصغیر محمد بن سعد، الجرح و التعدیل ابن ابى حاتم، الثقات ابى حاتم ابن حبان، تاریخ نیشابور حاکم نیشابورى، تاریخ بغداد خطیب بغدادى، و تاریخ دمشق ابن عساکر بوده است.
در ضبط نام صحابه بیشتر از متونى چون الاستیعاب ابن عبدالبر و آثار ابن منده، ابونُعیم، ابن اثیر و متونى از قبیل الموتلف و المختلف دارقطنى، طبقات الفقهاء ابوعاصم، الطبقات شیخ ابى اسحاق، المبهمات خطیب بغدادى، مبهمات (غوامض الاسماء المبهمه الواقعه فى متون الاحادیث المسنده) ابن بشکوال و طبقات ابن صلاح بهره جسته است.
از شروح حدیث نیز معالم السنن حمد بن محمد خطابى در شرح سنن ابى داود، التمهید ابن عبدالبر در شرح موطأ مالک، شرح جامع ترمذى از ابن العربى، شرح صحیح بخاری از ابن بطّال، شرح صحیح مسلم از قاضى عیاض، المشارق قاضى عیاض، و مطالع الانوار ابن قرتول از مهم‌ترین منابع این اثر بوده‌اند. همچنین در مواردى به الاشتقاق ابوالفتح همدانى، الموتلف و المختلف فى الاماکن حازمى و مراجع دیگر نیز استناد شده است.
وضعیت کتاب
«تهذیب الأسماء و اللغات» را محمد بن محمود حنفى (وفات: ۷۸۶ ق) مرتب ساخته و عبدالقادر بن محمد قریشى و عبدالرحمن بن بسطامى تحت عنوان «الفوائد السنیه»، همچنین جلال الدین سیوطى تلخیص کرده‌اند. این کتاب در قاهره در چهار مجلد به طبع رسیده است.
منابع
- فرهنگ آثار ایرانى - اسلامى، مسعود انصارى خوشابر، ج۲، ص۴۷۳-۴۷۴.
- زندگى و آثار امام نووى، سایت آفتاب، ۱۳۸۷/۵/۱۳.