تفسير القرآن العظيم (ابن ابى حاتم) (کتاب)

« تفسير القرآن العظيم» معروف به تفسير ابن ابى حاتم، تفسيرى مأثور به زبان عربى، شامل كل قرآن مى‌باشد. ابن ابى حاتم تفسير خود را بر اساس آثار رسيده از صحابه و تابعان بنا نهاد و كمال دقت را در اسناد و منابع روايى خود به خرج داد، تا آنجا كه توانست در به دست آوردن روايات صحيح كوشيد، از اين رو تفسير وى مورد توجه همگان قرار گرفت جلال الدين سيوطى مى‌نويسد( الاتقان ج 4 ص 212):« كتاب ابن جرير طبرى ارزشمندترين و گران سنگ ترين تفسيرهاست، پس از او، ابن ابى حاتم... مى‌باشد و همه آنها مستند به صحابه و تابعان و پيروان آنان است.»

در تفسير وى روايات معتبرى يافت مى‌شود كه آنها را در جاى ديگرى نمى‌توان يافت. ابن ابى حاتم، محتواى تفاسير پيش از خود را( از جمله، تفسيرهاى سعيد بن جبير و مقاتل بن حيان و غيره) در درون تفسيرش جاى داد و اگر او نبود، اين آثار از ميان رفته بود. تفسير او را منبع سرشار و قابل اعتمادى براى مفسران پس از وى، در همه ادوار، دانسته‌اند.

بغوى( متوفاى 516)، ابن كثير( متوفاى 774)، شوكانى و ديگران در تفاسير خود، از وى بهره فراوان برده‌اند. جلال الدين سيوطى( متوفاى 911) مى‌گويد:« تفسير او را در الدر المنثور» تلخيص كرده‌ام» ابن تيمية در مجموع الفتاوى، ابن حجر عسقلانى در فتح البارى و ديگران در كتابهاى خود مقدار زيادى از روايات وى را نقل نموده‌اند.

روش تفسيرى

وى در وصف و بيان روش تفسير خود مى‌نويسد:« كوشيدم تا اين تفسير را با صحيح‌ترين آثار سلف صالح فراهم سازم. نخست آثار منقول از پيامبر اكرم« صلى الله عليه و آله» را جداگانه آوردم و كسى را با او همراه نساختم. سپس به تفاسير منقول از بزرگان صحابه پرداختم و در پى آن، تفاسير تابعان را آورده‌ام و موارد وفاق و اختلاف آنان را يادآور شدم.»

ابن ابى حاتم در تفسير هر آيه، به روايات مأثور( منقول) پيرامون هر يك پرداخته و در صورت اختلاف متن، تحت عنوانهاى« وجه دوم»،« وجه سوم» و... آنها را مطرح كرده و اقوال را به گونه‌اى منظم و جدا از هم آورده است.

ايشان هرگز به مسائل جنبى نپرداخته است به همين جهت، تفسيرى كاملا مبتنى بر نصوص وارده مى‌باشد و چيزى با آن آميخته نشده است. از اين رو در اين تفسير به طور پراكنده تنها آياتى كه درباره آنها رواياتى نقل شده، تفسير شده است.

ابن ابى حاتم تفسير خود را( پس از تسمية) چنين آغاز مى‌كند:« الحمد لله رب العالمين و صلى الله على محمد خاتم الانبياء و على آله اجمعين...» و روشن است كه اين شيوه، روش ارادتمندان به خاندان نبوت است. در ضمن تفسير نيز به مواردى برخورد مى‌كنيم كه به ديدگاه تشيع نزديكتر است،( گر چه خود، شافعى مى‌نماياند) از جمله ذيل آيه 56 سوره احزاب« إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ...» جلد 10 تفسير صفحه 3151: از پيامبر( ص) روايت مى‌كند كه، فرمود: بگوييد:« اللهم صلى على محمد و على آل محمد، كما صلّيت على ابراهيم و على آل ابراهيم. انك حميد مجيد. و بارك على محمد و آل محمد، كما باركت على ابراهيم و آل ابراهيم، انك حميد مجيد.»

در ذيل آيه 33 سوره احزاب شأن نزول آن را در مورد پنج تن آل عبا از عائشه و ام سلمه نقل مى‌نمايد و نيز ذيل آيه 214:«وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ»روايت« و يكون خليفتى فى اهلى» را درباره حضرت على( ع) آورده است. ج 9 ص 2826. و ذيل آيه 219 شعراء:«وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ»نيز شاخصه عقيدتى مكتب تشيع( نا آلودگى نياكان معصومين) را مطرح مى‌سازد و به دو طريق از ابن عباس( در تأويل آيه) روايت مى‌كند كه: پيامبر( ص) پيوسته در اصلاب انبياء جا به جا مى‌شد تا مادر او را زائيد.» ج 9 ص 2828. طبرى با آنكه هم عصر ابن ابى حاتم بوده، هيچيك از اين روايات را در تفسيرش نياورده و شايد به آن دست نيافته است و اين برترى ابن ابى حاتم و گستردگى اطلاعات وى را مى‌رساند.

روش تحقيق محقق

تفسير ابن ابى حاتم در شكل جديد خود با تحقيق اسعد محمد طيب، انجام گرفته است. اين تفسير به طور كامل يافت نشد، مقدارى از ابتداى سوره فاتحه تا آخر سوره رعد و از سوره مومنون تا پايان سوره عنكبوت، بدست آمده است و بقيه آن از تفاسير ديگر تكميل شد.

محقق محترم اساس كار خود را بر نسخه خطى كه تصوير آن در دانشگاه ام القرى موجود بود بنا نهاد، بعد از مرتب نمودن آن مراحل تحقيق خود را به اين طريق بيان مى‌كند: 1- تكميل نواقص نسخه خطى از نسخه‌هاى محقق و مجزا، 2- مسند كردن احاديث مرفوع با كمك تفاسير عبد الرزاق، سفيان ثورى و مجاهد. 3- مشخص نمودن ارزش حديث و اثر با استفاده از منابع معتبر 4- جمع آورى روايات مفقود، از تفسير با كمك تفسير ابن كثير، در المنثور، فتح البارى ابن حجر و فتح القدير شوكانى. پاورقى‌هايى شامل ذكر منابع احاديث و اظهار نظر برخى مفسرين توسط محقق انجام گرفته است. محقق پس از مقدمه‌اى كوتاه در اهميت تفسير به شرح حال مختصرى از مؤلف شامل زندگينامه خصوصيات و فضائل، سفرهاى علمى، شاگردان، اقوال علماء درباره وى و مصنفات ايشان، مى‌پردازد. پس از آن شيوه كار خود را توضيح مى‌دهد.

نسخه حاضر

نسخه حاضر تفسير با ملحقات در 13 جلد،( شامل 11 جلد تفسير و 2 جلد فهرست‌هاى گوناگون) توسط كتابخانه نزار مصطفى در عربستان سعودى در سال 1419 ه 1999 م چاپ دوم را به خود ديده است. اين نسخه در قطع وزيرى، شامل سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف مى‌باشد. تصويرى از برخى مجلدات نسخه خطى نيز ابتداى جلد اول ارائه شده است. مجلدات مختلف آن خالى از فهرست مطالب مى‌باشد امّا در مجلدات فهرستها به طور مجموع آمده است.

منابع مقاله

1- مقدمه تحقيق تفسير ابن ابى حاتم جلد اول و نيز ساير مجلدات

2- دائرة المعارف بزرگ اسلامى زير نظر كاظم موسوى بجنوردى ج 2 ص 637

3- تفسير و مفسران آيت الله معرفت ج 1 ص 389 و ج 2 ص 179

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی