امکان فهم قرآن

از مباحث مهم و كليدي در باب شناخت قرآن كريم، بحث از امكان فهم و تفسير غير معصومان از اين كتاب الهي است. دو ديدگاه در اين‌باره مطرح شده است: يكي ديدگاه اخباريان در امتناع فهم غير معصومان و ديگري ديدگاه عموم عالمان كه باور به امكان فهم قرآن دارند.

باید توجه داشت که قرآن کریم کتابی عمیق و ذوبطون است و هر کس به حد ظرفیت وجودی خود می‌تواند از آن بهره‌مند شود و ائمه علیهم السّلام نیز آیات کریمه‌ی قرآن را برای همه‌ی افراد یکسان معنی نمی‌کردند؛ برای برخی طبق ظاهر قرآن معنی می‌فرمودند و برای برخی بر اساس باطن آن و این بستگی به تحمل آن افراد داشت. اما مقصود ما در اینجا از فهمیدن قرآن، درک معانی آن به مقدار آشکار شدن ظاهر کلام برای انسان است و درک تمام بطون، مخصوص پاکان و معصومان می‌باشد.

امکان فهم قرآن

برخی از اخباریون خواسته‌اند از احادیثی مانند حدیث: «إِنَّمَا یَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِه»؛ همانا قرآن را آن کسی فهمد که به او خطاب شده. بهره جسته و استدلال کنند که قرآن قابل فهم برای عده خاصی مثل پیامبر و ائمه علیهم السلام می‌باشد و دیگران نمی‌توانند از آن استفاده کنند.

بعد از مطرح شدن چنین بحثی از طرف برخی اخباریون، بحث امکان فهم قرآن در میان دانشمندان مطرح شد. مفسران با پاسخ‌های مستدل، نکاتی را در فهم این گونه احادیث برای اخباریون متذکر شدند:

• 1. منظور از این روایات، فهم ظاهر قرآن نیست؛ بلکه مراد فهم حقیقت قرآن بوده و پی بردن به عمق قرآن و تأویلات آن، آشنا بودن با ظاهر و باطن، ناسخ و منسوخش، اختصاص به کسانی دارد که مورد خطاب و طرف سخن قرآن می‌باشند.
• 2. آیاتی که بر همه فهم بودن ظواهر قرآن حکایت می‌کند.

از جمله:

الف. هادی و مبیّن بودن قرآن:

آیاتی که بیان کننده هدایتگر بودن قرآن، بر همه‌ی افراد جامعه می‌باشد و قرآن را کتابی روشن و روشنگر و رحمت برای تمام بشریت معرفی می‌کند:

«...فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ...»؛ ...اینک آیات و دلایل روشن از جانب پروردگارتان و هدایت و رحمت برای شما آمد!...

«وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری‌ لِلْمُسْلِمِینَ»؛ و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است!

ب‌. تدبر در قرآن:

خدای سبحان همه انسانها را به اندیشیدن در قرآن و تعقّل در آیات آن و بهره‌مند شدن از معارف حیاتبخش و انسان‌ساز، دعوت کرده، و اعتراضات و توبیخهایِ قرآن، نسبت به عدم تدبرِ مستقیمِ مردم حتی مشرک در محتوای قرآن، هر گونه شک و شبهه را از شخص سلیم‌النفس، زایل می‌کند:

«أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی‌ قُلُوبٍ أَقْفالُها»؛ آیا آنها در قرآن تدبر نمی‌کنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!

ج. مخاطب قراردادن عموم مردم:

قرآن برای مردم نازل شده و به زبان توده مردمی از هر قشر و طبقه‌ای باشند، سخن می‌کوید؛ چرا که مسئولیت هدایت و تربیت تمام بشریت را تا روز قیامت بر عهده دارد. مثل:

«یا بَنِی إِسْرائِیل‌، یا بَنِی آدَم، ‌یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْس‌، ‌یا أَیُّهَا النَّاس‌، یاأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا، یا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتاب‌، یا أَیُّهَا الرَّسُول‌، یا أَیُّهَا النَّبِیُ‌ و...»

این خطابها کراراً در آیات گوناگون ذکر شده و عموم مردم را مورد خطاب قرار داده‌است؛ پس اگر قرآن برای عموم قابل فهم نباشد، لغویت لازم می‌آید.

• 3. سیره و سنّت عترت علیهم السّلام نیز همین بوده که مردم را به تفکر و اندیشیدن در قرآن کریم دعوت کرده، قابل فهم بودن آن را مفروض و مسلّم دانسته‌اند.

• 4. روایاتی که از ائمه صادر شده و فرمودند: روایات ما را به قرآن عرضه کنید که اگر معارض آن بود، نپذیرید؛ با این بیان، اگر قرآن قابل فهم نباشد، عرضه کردن روایات بر آن معنا ندارد.

• 5. فهم قرآن امری وجدانی است و همه‌ی ما با تلاوت قرآن و مشاهده‌ی آیات مربوط به یک موضوع، به وضوح می‌یابیم که به فهم روشنی از آن مطلب دست یافته‌ایم و دچار ابهام و تزلزل و تردید نیستیم.

پانویس

منابع

• روح الله رضایی، امکان فهم قرآن، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 18 آذرماه 1392.
• امكان و جواز فهم قرآن،محمّدتقي مصباح، تدوين و نگارش: غلامعلي عزيزي‌كيا، معرفت، شماره 122، بهمن 1386، در دسترس در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره