التفسير الحديث (کتاب)

« التفسير الحديث» اثر محمد عزة دروزة تفسيرى است كامل از همه آيات و سوره‌هاى قرآن كريم، كه ويژگى اصلى‌اش ترتيب سوره‌ها بر اساس تاريخ نزول است. چنانكه تفسير را از سوره حمد و پس از آن علق شروع كرده و ساير سوره‌ها را بر اساس ترتيب نزول پى گرفته و تلاش بسيار نموده كه اين ترتيب را مستدل سازد. فكر اين تفسير حاصل دوران زندان وى است كه مقدمات آن را پس از آزادى در سال 1941- 1945 م كه در تركيه مى‌زيست، پى نهاد، پس از بازگشت به سوريه، نوشته‌هاى خود را بازبينى و تكميل نموده، اقدام به چاپ آن كرد.

انگيزه

محمد عزت دروزه به قدسيت ترتيب مصحف شريف اذعان دارد و بيان مى‌كند از آن روى كه سيره نبوى با اين روش آسان فهم‌تر است به چنين اقدامى دست زده و از آن روى كه تفسير، مصحفى مستقل براى مطالعه عبادى به شمار نمى‌آيد اشكالى در اين كار نمى‌بيند. با اين وصف استفتاى دو تن از علماى سوريه مبنى بر عدم منع اينگونه تفسير را همراه خود مى‌كند. علاوه بر آن وجود رواياتى مبنى بر تفسير برخى سور بدون ترتيب مصحف و وجود تفسيرى از على( ع) بر اساس ترتيب نزول، او را بر اين امر مصمم مى‌دارد، خصوصا كه انگيزه خود را خدمت به قرآن مى‌داند.

وى در بيان انگيزه خود مى‌نويسد:« از خداوند خواستم مرا توفيق دهد تفسيرى بنويسم كه شامل تمام قرآن گردد( در كنار كتب قبلى ايشان كه هر كدام تفسير بخشى از قرآن محسوب مى‌شوند) و بيان كننده حكمت تنزيل، با بررسى معانى و مبادى قرآن و مطالب عام آن به شيوه جديدى باشد كه نياز امروز عصر ما را برآورده سازد.

التفسير الحديث شيوه‌اى عقلى، اجتهادى با رويكرد اجتماعى دارد و سعى نموده تعصب مذهبى را نمايان نكند، از اين روى در رديف تفاسيرى كه در صدد تقريب بين المذاهب باشند، قرار مى‌گيرد.

روش تفسير

شيوه كار در الحديث را با استفاده از مقدمه آن در موارد زير مى‌توان بيان كرد:

1- تقسيم دسته آيات به جمله‌هاى تام و گويا كه بتوان از جهت معنا و نظم و سياق به آنها پرداخت، گاهى اين جمله تام، يك آيه، چند آيه يا سلسله‌اى از آيات مى‌باشد.

2- شرح مختصر كلمات و تعابير غريب و غير معروف، بدون تعمّق لغوى، نحوى و بلاغى مگر در موارد ضرورى.

3- شرح اجمالى مولوى جمله با بيانى واضح. و ارزيابى موضوعات مختلف آن و پرداختن به موضوعات مهم.

4- اشاره مختصر به نزول آيات يا رواياتى كه در صدد اين معنا هستند و بيان روايات و اقوال.

5- روشن نمودن احكام، مبادى، اهداف، توجيهات، احكام شرعى، اخلاقى، اجتماعى و توجه به مقتضيات پيشرفت تمدنها و مفاهيم بشرى كه نكته‌اى اساسى در تفسير الحديث محسوب مى‌گردد.

6- روشن نمودن بخشهايى از سيره نبوى و تاريخ و جو نزول قرآن كه در تبيين مقاصد قرآن و فهم آن كمك شايانى دارد.

7- تنبيه بر قصص، مشاهد حيات اخروى، جن، ملائكه، تكوين، مشاهد طبيعى، وعد و وعيد و مثلها و... كه در تبيين مبادى قرآنى و محكمات آن نقش دارد.

8- اهتمام به بيان ارتباط آيات و فصول سوره‌ها و عطف جمله‌هاى قرآنى بر همديگر از جهت موضوع و سياق براى واضح نمودن دلالتها، نشان دادن نظم قرآنى و ارتباط موضوعى آنها در برابر ديدگاهى كه قائل به ارتباط و انسجام آيات، سوره‌ها و فصول آنها نمى‌باشد.

9- كمك از الفاظ، تركيبها و جمل قرآن در جهت تفسير، شرح، بيان سياق، تأويل، بيان دلالتها، بيان اهداف و... زيرا آيات قرآن داراى مطلق و مفيد، مجمل و مبين و عام و خاص مى‌باشند، در مرحله بعد براى اين منظور از روايات و اقوال مفسرين استفاده مى‌نمايد.

10- ارجاع برخى مطالب به كتاب« القرآن المجيد» از بحثهاى علوم قرآنى مفسر، براى جلوگيرى از تكرار و تطويل.

11- بيان مطالب با روشى آسان و روان و اجتناب از بكار بردن الفاظ غريب و دشوار.

12- سعى شده، كلمات، مدلولها و موضوعات مهمى كه تكرار شده، در اولين محل مطرح شدن، توضيح داده شود و بقيه موارد را به آنجا ارجاع داده شود.

13- بيان مقدمه و معرفى مختصر از سوره‌ها قبل از آغاز تفسير، كه شامل وصف سوره، محتويات، مهمترين مطالبى كه در آن مطرح شده و آن را از بقيه ممتاز مى‌نمايد، بيان مطالبى كه جايگاه ترتيب نزولى و ترتيب مصحفى( قرآنى) آن را اثبات نمايد، مشخص نمودن آيات مكى در سوره‌هاى مدنى و آيات مدنى در سوره‌هاى مكى، طبق روايات موجود و عنوان‌بندى موضوعات و مطالب مهم كه در تفسير آمده است.

14- تنظيم اين تفسير، بر اساس ترتيب نزول انجام گرفته زيرا مفسر معتقد است با اهداف اوليه كه فهم و درك بهتر قرآن است، سازگارى بيشترى دارد و پى‌گيرى سيره پيامبر اكرم« ص» را قدم به قدم ممكن مى‌سازد و نيز كيفيت مراحل تنزيل و تطور انديشه قرآنى را واضح‌تر بيان مى‌دارد و خواننده را با جوّ نزول قرآن و شرايط مختلف پيرامون آن و مناسبتهاى گوناگون آشنا نموده او را به حكمت تنزيل نزديكتر مى‌نمايد.

15- مفسر از آن جهت كه بر ترتيب نزول، آيات را مورد بررسى قرار مى‌دهد، بسيار اتفاق مى‌افتد كه تفسير، شكل و رسم موضوعى به خود مى‌گيرد، در نتيجه بيان تاريخ نزول آيات نيز اهميت ويژه‌اى پيدا مى‌كند.

16- ايشان با تفسير علمى آيات قرآن سخت مخالف است، و معتقد است كه شأن و مرتبت و اهداف قرآن بالاتر از اين است كه بخواهيم آيات آن را با فرضيه‌هاى علمى منطبق گردانيم.

17- وى از اسرائيليات در تفسير پرهيز مى‌كند و ضعف آنها را يادآورى نموده بر مفسرانى كه اينگونه روايات را نقل مى‌كنند، خرده مى‌گيرد.

18- مسائل فقهى به تفصيل در تفسير محمد عزت دروزة آمده و ايشان دلايل فقيهان را همراه با بيان اسرار احكام و شواهدى از روايات فقهى و آراى مذاهب مى‌آورد.

19- در ترتيب سوره‌ها ملاك مفسر ترتيبى است كه در مصحف خطاط قدروغلى رعايت شده است.( البته با مقدارى تغيير كه با مستندات در محل خود بيان شده است) به جهت اينكه زير نظر گروهى از متخصصين فن بوده است، در مقدمه آن مصحف آمده است كه بر اساس روايت حفص بن سليمان از عاصم مى‌باشد و هجاء آن نيز بر اساس رسم الخط مصاحف عثمانى است. مفسر در اختلاف مصاحف به روايت مروى توسط شيخ ابو عمرو دانى و ابو سليمان بن نجاح تكيه نموده است. ايشان در اين باره از كتب« مور الظمان» از استاد محمد بن محمد اموى الشريشى مشهور به خراز و شرح آن توسط شيخ بن الواحد بن عاشر انصارى اندلمى و كتاب« الطرز على ضبط الخراز» تنيسى و كتاب« ناظمة الزهر» شاطبى و شرح آن از ابو عبيد رضوان مخللاتى و كتاب ابو القاسم عمر بن محمد بن عبد الكافى و« تحقيق البيان» شيخ محمد متولى و كتب قراءات و تفسير استفاده نموده است.

مقدمه تفسير

مفسر در مقدمه‌اى بر تفسير خود شيوه آن و علت انتخاب ترتيب نزولى، ديدگاهها و نمودار ترتيب سوره‌ها را بيان داشته كه به تاريخ 1380 ق / 1960 م مى‌باشد. مقدمه ديگر مربوط به چاپ دوم تفسير است كه توضيحاتى درباره اضافات و استداراكات در چاپ دوم را بيان مى‌دارد و تاريخ آن 1386 ق / 1966 م مى‌باشد.

پس از پايان اين دو مقدمه، كتاب« القرآن المجيد» خود را كه حاوى مباحث مختلف است، مطرح مى‌نمايد. « القرآن المجيد» مفسر با حدود 250 صفحه شامل مباحث مختلفى است كه در چهار فصل به شكل زير ارائه شده است.

فصل اول:

با عنوان قرآن، اسلوب، وحى و اثر آن شامل بحثهايى از قبيل، قرآن و مسلمانان، شخصيت پيامبر( ص) دعوت قرآن، وحى ربانى، وحى قرآنى، بلاغت قرآن، قرآن و عرب در عهد پيامبر( ص)

فصل دوم:

درباره جمع قرآن و تدوين آن، قراآت و رسم مصحفها- شامل بحثهايى درباره روايات، اقوال و ترجيح تدوين در عهد پيامبر( ص) اساء سور، رسم الخط قرآن، قراءات، عدد آيات، ترتيب نزول و...

فصل سوم:

روش فهم قرآن و تفسير آن، شامل بحثهايى درباره قرآن و سيره پيامبر( ص)، لغت قرآن، قصص قرآن، ملائكه، جن، مشاهد طبيعى، حيات اخروى، فهم قرآن از قرآن و...

فصل چهارم:

نظرات و تعليقات بر كتب مفسران و روش آنها شامل بحثهايى از قبيل، روايات اسباب نزول، روايات تفسير، تعليقات مفسرين بر تعصبات مذهبى در تفسير، از جمله نقدى بر سخن فخر رازى درباره تهمت به شيعه در موضوع تحريف قرآن( صفحه 237 ج 1 الحديث)، نقد عقيده اسرارمندى و رمز آلودى و بطون دارى قرآن، نزول قرآن، تفسير به رأى و... و خاتمه‌اى درباره بهترين روشهاى تفسير قرآن

مصادر تفسير

محمد عزة دروزه از منابع متعدد متنوعى در تفسير، احاديث، لغت، مباحث تاريخى، لغت و... استفاده نموده است. برخى مصادر تفسيرى ايشان از اين قرارند: تفاسير طبرى، بغوى، ابن كثير، خازن، مجمع البيان، كشاف، قاسمى، نيشابورى، نسفى، آلوسى و المنار

نسخه شناسى

اين تفسير در 6 مجلد به سال 1381 ق / 1961 م در مصر، قاهره، توسط دار احياء الكتب العربية به طبع رسيده است. چاپ دوم اين نسخه با اضافات و ضميمه كردن« القرآن المجيد» در سال 1386 ق 1966 م انجام گرفته است. نسخه حاضر به تاريخ 1421 ق / 2000 م توسط دار الغرب الاسلامى به عنوان چاپ دوم در 10 مجلد به قطع وزيرى با پاورقى‌هاى مصنف در بيروت( مطابق نسخه اضافات) عرضه شده است. كتاب« جهود محمد عزه دروزه فى تفسيره المسمى التفسير الحديث» حسن عبد الرحمن احمد به عنوان رساله دكترا در دانشكده آداب، دانشگاه عين الشمس قاهره به سال 1981 م، درباره اين تفسير به طور مفصل بحث نموده است.

منابع مقاله

1- مقدمات تفسير الحديث و ساير مجلدات آن

2- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى ج 1 ص 696 و ص 1053

3- تفسير و مفسران آيت اللّه معرفت جلد 2 ص 519

4- المفسرون حياتهم و منهجهم سيد محمد على ايازى صفحه 45

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ؛ بخش کتابشناسی