ارتش جمهوری اسلامی ایران (کوتاه: آجا) پیکره اصلی نیروهای مسلح ایران را تشکیل می‌دهد. وظیفه اصلی ارتش «حفاظت از استقلال و تمامیت ارضی کشور» است. امروزه ارتش ایران از ۴ نیروی زمینی، نیروی دریایی، نیروی هوایی و نیروی پدافند هوایی تشکیل می‌شود که به‌همراه سپاه پاسداران و نیز نیروی انتظامی، مجموعه نیروهای مسلح ایران را تشکیل می‌دهند. هم‌اکنون سرلشکر سید عبدالرحیم موسوی، فرماندهی کل ارتش را برعهده دارد.
پیشینه شکل‌گیری ارتش کلاسیک در ایران، به سال ۱۲۹۹ و تأسیس ارتش شاهنشاهی ایران توسط رضاشاه پهلوی بازمی‌گردد. این سازمان در پی وقوع انقلاب ۱۳۵۷، ابتدا به ارتش ملی ایران سپس به ارتش جمهوری اسلامی ایران تغییر نام داد، سپس نیروی دریایی شاهنشاهی ایران (در قالب نیروی دریایی ارتش) و نیروی هوایی شاهنشاهی ایران (تحت عنوان نیروی هوایی ارتش) زیرمجموعه ارتش درآمد.
روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، پس از انقلاب ۱۳۵۷ و آغاز به کار دولت موقت، بنا به پیشنهاد جناح نظامی انقلاب، سرلشکر محمدولی قرنی در سمت نخستین رئیس ارتش ملی اسلامی ایران پس از انقلاب قرار گرفت. «بقا یا انحلال ارتش» یکی از بحث برانگیزترین موضوعات در چند ماه نخست پس از پیروزی انقلاب بود. برخی از گروه‌های چپ مانند حزب توده، مجاهدین خلق و چریک‌های فدائی خلق به همراه گروه ملی‌گرای جبهه دموکراتیک ملی ایران با برگزاری تظاهرات‌های مختلف به دنبال انحلال ارتش و تشکیل «ارتش خلقی» بودند؛ اما امام خمینی و دولت موقت بر پاکسازی و بقای ارتش تأکید داشتند.
پس از چند ماه مناقشه سرانجام رهبر جمهوری اسلامی در روز ۲۶ فروردین ۱۳۵۸ به صورت قاطع از ارتش حمایت کرد و در جمع پرسنل پادگان فرح‌آباد که به ملاقات او آمده بودند، گفت:
... من اعلام می‌کنم که اگر کسی با ارتش ما مخالفت امروز بکند، با اسلام مخالفت کرده‌است؛ با پیغمبر اسلام مخالفت کرده‌است. امروز ارتش، ارتش طاغوتی نیست؛ ارتش محمدی است.
در همین راستا در روز ۲۸ فروردین نام ارتش از ارتش ملی اسلامی ایران به «ارتش جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت. امام خمینی نیز در همان روز پیامی منتشر کرد و روز ۲۹ فروردین را روز ارتش اعلام کرد. در قسمتی از آن پیام آمده بود:
... روز چهارشنبه ۲۹ فروردین روز ارتش اعلام می‌شود. ارتش محترم در این روز در شهرستان‌های بزرگ با ساز و برگ به رژه بپردازند و پشتیبانی خود را از جمهوری اسلامی و ملت بزرگ ایران و حضور خود را برای فداکاری در راه استقلال و حفظ مرزهای کشور اعلام نمایند.
روز ۲۹ فروردین در تقویم رسمی ایران روز ارتش نامگذاری شده و هر ساله در این روز گردان‌های ارتش در سراسر کشور مراسم رژه برگزار می‌کنند.
ارتش ایران در طول جنگ حدود ۴۸ هزار شهید داد و به ناوگان نیروی زمینی و هوایی ارتش ایران آسیب زیادی وارد آمد. در سال‌های پس از جنگ به علت تحریم‌ها اعمال شده علیه ایران، جایگزینی این تجهیزات با مدل‌های روز ممکن نبود و ارتش ایران کوشید برخی از این تجهیزات را بومی‌سازی کند و با نگهداری مناسب هنوز تجهیزات باقی مانده از قبل از انقلاب در ارتش در حال خدمتند.
در طی سال‌های بعد از جنگ همچنین، چندین فرمانده دوران جنگ ارتش شهید شدند: منصور ستاری در ۱۵ دی سال ۱۳۷۳ در سانحه سقوط هواپیما در نزدیکی فرودگاه بین‌المللی شهید بهشتی اصفهان به همراه افسران بلندپایه نیروی هوایی مانند علیرضا یاسینی و مصطفی اردستانی شهید شدند. علی صیاد شیرازی نیز در بامداد ۲۱ فروردین ۱۳۷۸ به وسیله عوامل مسلح سازمان مجاهدین خلق در پوشش رفتگر، مقابل درب منزل مسکونی‌اش واقع در تهران و در برابر دیدگان فرزندش ترور شد.
ارتش ایران در دهه ۱۳۵۰ در عملیات‌های حفظ صلح سازمان ملل متحد شرکت می‌کرد و به عنوان بخشی از نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل متحد، گردانی را از ارتش، به ارتفاعات جولان اعزام کرد. پس از انقلاب اسلامی این گردان به ایران بازگشتند و جای خود را به نیروهای ارتش فنلاند دادند. در سال ۱۳۷۲، ارتش ایران واحدهای صلح حرفه‌ای خود را دوباره تأسیس کرد و اعلام کرد که آنها آماده هستند تا با دستورالعمل سازمان ملل به محل‌های مورد نیاز اعزام شوند.
نیروهای حافظ صلح سازمان ملل از ارتش ایران در سال ۱۳۹۱
از آن زمان، ایران نیروها را در اتیوپی و اریتره در سال ۱۳۸۲ و مأموریت اتحادیه آفریقا در دارفور در سال ۱۳۹۱ مستقر کرده‌است. نیروی دریایی ارتش ایران چندین مأموریت را برای مبارزه با دزدی دریایی در سواحل سومالی به راه انداخته‌است و تاکنون چندین بار ملوانان کشورهای دیگر را از بند دزدان دریایی آزاد کرده‌است.
ارتش ایران همچنین در مواقع اضطراری و وقوع حوادث غیرمترقبه مانند زلزله یا سیل با کارهایی مانند پاکسازی جاده‌ها، برقراری ارتباطات برقراری مجدد، تأمین و انتقال کالا، انتقال مصدومان و پرسنل درمانی و راه اندازی بیمارستان‌های صحرایی و مراکز مراقبت به همراه نیروی‌های امدادی در محل حاضر شده‌اند.
دکترین نظامی نیروهای مسلح ایران بر پایه ماده ششم قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران، بر ۷ اصل؛ اسلامی‌بودن، ولایی‌بودن، مردمی‌بودن، خودکفایی، انضباط، اقتدار و سادگی، استوار می‌باشد.
- اسلامی بودن: در تشکیل و تجهیز نیروهای مسلح، اساس و ضابطه، مکتب اسلام است، به نحوی که بر همه شئون و ابعاد آن، ضوابط و مقررات شرع، حاکمیت داشته باشد.
- ولایی بودن: نیروهای مسلح، تحت فرمانِ فرماندهی کل بوده و اصل وحدت فرماندهی، در تمامی رده‌های آن حاکم می‌باشد. دستور فرمانده در صورتی که مغایر با دستورهای مسلم شرع، فرمان‌های فرماندهی کل و حاکمیت نظام و قوانین جمهوری اسلامی ایران نباشد، لازم‌الاجرا است.
- مردمی بودن: نیروهای مسلح همواره در کنار مردم و در جهت مصالح و آرمان‌های امت اسلامی، انجام وظیفه می‌نمایند و در زمان صلح نیز به درخواست دولت، افراد و تجهیزات فنی خود را، در حدی که به آمادگی رزمی آنها آسیبی وارد نشود، در جهتِ خدمت به مردم، به کار می‌گیرند.
- خودکفایی: نیروهای مسلح با بهره‌گیری از تمامی توان خود در جهت رسیدن به خودکفایی تلاش می‌نمایند.
- انضباط: نیروهای مسلح باید با ایجاد انضباط معنوی برخاسته از اعتقاد و ایمان پرسنل، وضع مقررات منطقی و عادلانه و برقراری سیستم‌های تشویق و تنبیه، زمینه اجرای کامل دستورها و مقررات را فراهم سازند.
- سادگی: در نیروهای مسلح در تمامی زمینه‌ها اعم از طرح‌ریزی‌های ستادی، اعمال مدیریت، به‌کارگیری سیستم‌ها و روش‌ها، گزینش تکنولوژی و صدور دستورالعمل‌ها، باید اصلِ سادگی رعایت شود. تشکیلات غیر ضروری و تشریفات بی‌مورد، حذف و روش‌های یکنواخت‌سازی، مورد توجه قرار گیرد.
- اقتدار: نیروهای مسلح می‌بایست از چنان آمادگی، تحرک و اقتداری برخوردار باشند، که بتوانند با بهره‌گیری از تمامی امکانات جمهوری اسلامی، جرأت تعرض را از دشمنانِ آشکار و نهان، سلب نمایند.
- دفاعی بودن: نیروهای مسلح با بهره‌گیری از تمامی توان خود دشمن را از تعرض بازداشته و در برابر هر گونه تجاوز دفاع نموده و متجاوز را تنبیه و سرکوب می‌نمایند و در عین اعتقاد به اصل عدم تعرض، ملل مسلمان یا مستضعف غیرمعارض با اسلام را برای دفاع از خود، یاری می‌کنند.
مأموریت اصلی ارتش جمهوری اسلامی ایران، آمادگی و مقابله در برابر هرگونه تجاوز نظامی علیه استقلال و دفاع از منافع کشور و تمامیت ارضی نظام جمهوری اسلامی ایران است. بنابر ماده هفتم قانون ارتش جمهوری اسلامی ایران، مصوب مهرماه ۱۳۶۶، مأموریت و وظایف ارتش به صورت زیر است:
- آمادگی و مقابله در برابر هرگونه تجاوز نظامی علیه استقلال، تمامیت ارضی، نظام جمهوری اسلامی ایران و منافع کشور.
- همکاری با نیروی انتظامی و سپاه پاسداران، در مقابله با اشرار، یاغیان، قاچاقچیان، تجزیه‌طلبان و جریانات برانداز نظام، در مواقع ضروری و بنا به‌دستور.
- آمادگی جهت همکاری با سپاه پاسداران در کمک به ملل مسلمان و مستضعفِ غیرمعارض با جهان اسلام، در دفاع از خود، در برابر تهدید و تجاوز نظامی، بنا به درخواست آنان و بنا به دستور.
- در اختیار قرار دادن افرادی که در استخدام ارتش هستند و تجهیزات فنی آنها، بنا به درخواست دولت در اجرای اصل ۱۴۷ قانون اساسی و با رعایت کامل موازین عدل اسلامی، در حدی که بنا به تشخیص شورای عالی دفاع، به آمادگی رزمی ارتش آسیبی وارد نشود.
- سازماندهی، آموزش، تجهیزات و گسترش نیروهای زمینی، هوایی و دریایی، متناسب با امکانات و تهدیدات، برای انجام مأموریت‌های محوله.
- تلاش مداوم و مستمر در جهت حاکمیت کامل فرهنگ و ضوابط اسلامی در ارتش و وزارت دفاع و سازمان‌های وابسته به آنها.
- آماده نمودن مردم برای دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی، در چهارچوب قانون خدمت وظیفه عمومی.
- کمک به سپاه پاسداران، در آموزش و سازماندهی.
- اقدامات لازم در جهت نیل به خودکفایی در کلیه زمینه‌ها از قبیل؛ صنعتی، آموزشی، تدارکاتی، اطلاعاتی، روش‌ها و سازماندهی.
- اقدامات لازم در زمینه کسب اطلاع از اوضاع، رویدادها و تحولات سیاسی-نظامی آشکار و نهان منطقه و جهان و ارزیابی مستمر تهدیدات و توان رزمی دشمنان بالفعل و بالقوه.
- تلاش مداوم و مستمر در جهت حفظ و صیانت ارتش و وزارت دفاع و سازمان‌های وابسته به آنها، در زمینه‌های امنیتی.
- ایجاد تسهیلات لازم برای همکاری سپاه پاسداران با ارتش، در مواقع ضروری که شورای عالی دفاع تعیین می‌نماید
فهرست زیر، فرماندهان ارتش جمهوری اسلامی ایران را شامل می‌شود، که از ۱۳۵۷ تحت عنوان رئیس ستاد مشترک ارتش و از ۱۳۸۶ تاکنون نیز بعنوان فرمانده کل ارتش نامیده می‌شود. در این فهرست درجه‌های فرماندهان در هنگام انتصاب قید شده‌است.
- سرلشکر محمدولی قرنی (۱۳۵۸–۱۳۵۷)
- سرلشکر ناصر فربد (۱۳۵۸)
- سرلشکر محمدحسین شاکر (۳۰ تیرماه ۱۳۵۸)[۹۳]
- سرلشکر محمدهادی شادمهر (۱۳۵۹–۱۳۵۸)
- سرتیپ ولی‌الله فلاحی (۱۳۶۰–۱۳۵۹)
- سرلشکر قاسمعلی ظهیرنژاد (۱۳۶۳–۱۳۶۰)
- سرتیپ‌دوم اسماعیل سهرابی (۱۳۶۷–۱۳۶۳)
- سرلشکر علی شهبازی (۱۳۷۹–۱۳۶۷)
- سرلشکر محمد سلیمی (۱۳۸۴–۱۳۷۹)
- سرلشکر عطاءالله صالحی (۱۳۹۶–۱۳۸۴)
- سرلشکر سید عبدالرحیم موسوی (تاکنون–۱۳۹۶)
