چالهرز
چالهرز \ čāl-harz\ ، یا چاله‌هرز یا چهارهرز، از روستاهای قدیمی شمیران و محله‌ای در غرب ضراب‌خانه واقع در منطقۀ 2 شهرداری تهران.
به باور برخی، چالهرز در گذشته‌های دور گودال بزرگ و دره‌شکلی بوده که بخشی از هرزآبهایی که از بلندیهای شمال شمیران به سوی دشت روان بوده، به آنجا سرازیر می‌شده و ازهمین‌رو، چالهرز خوانده شده است. با گذشت زمان، با تخلیۀ خاک و نخاله در آنجا، از عمق این گودال کاسته شد و بعدها به زیر کشت گندم درآمد و سرانجام کاربری مسکونی پیدا کرد (بلاغی، 42؛ «تاریخچه ... »، بش ).
چالهرز از روستاهای قدیمی شمیران به شمار می‌آید. ظاهراً روستای چالهرز برای نخستین‌بار، در فرمانی از شاه طهماسب اول صفوی در 961 ق، در شمار موقوفات آستانۀ حضرت عبدالعظیم یاد شده است (کریمان، 1/ 499، 504؛ هدایتی، 29، 32). همچنین نام این روستا در فرمانی دیگر به تاریخ 1229 ق که موضوع آن موقوفات آستانۀ حضرت عبدالعظیم در بلوک شمیران است، به چشم می‌خورد (همو، 109-110).
روستای چالهرز همانند بیشتر روستاهای شمیران، از تفرجگاههای ناصرالدین شاه به شمار می‌رفته است، چونان‌که او در 1302 ق به این روستا که در آن دوران متعلق به کشیک‌چی باشی، از فرزندان محمدرحیم خان علاءالدوله بوده، سفر کرده است (اعتمادالسلطنه، 402). همچنین محمدولی خان تنکابنی، سپهسالار اعظم، در این روستا باغ و عمارتی ساخته بود و بیشتر وقتش را به‌خصوص در دوران عزل، در آنجا سپری می‌کرد (بلاغی، همانجا).
در 1329 ق مستشارالدوله، وزیر داخله در کابینۀ سپهسالار تنکابنی، به نزد سپهسالار در چالهرز رفت و استعفای خود را تقدیم وی نمود (نک : صادق، 1/ 74، 91). در تابستان همان سال ناصرالملک، نایب‌السلطنۀ احمد شاه قاجار، با تعدادی از اعیان در چالهرز منزل کردند (معیرالممالک، 47، 78). پس از چندی، شخصی به نام علی‌اصغر مصری باغ چالهرز را از ورثۀ محمدولی خان به مبلغ 70 هزار تومان خریداری کرد (ستوده، 1/ 320).
روستای چالهرز آب‌وهوایی خنک‌تر از تهران داشت و از تابستانگاههای تهران به شمار می‌رفت. اقتصاد روستای چالهرز بر پایۀ کشاورزی و باغبانی استوار بود و غلات و صیفی‌جات از محصولات آن به شمار می‌آمده است. آب مورد نیاز مردم برای آشامیدن و کشاورزی، از طریق قناتها و رود دربند (جعفرآباد) تأمین می‌شده است. این روستا در سالهای میانی دهۀ 1320 ش، دارای 80 تن جمعیت بوده است ( فرهنگ ... ، 1/ 57). در سرشماری رسمی 1335 ش، جمعیت روستای چالهرز 204 تن گزارش شده است ( گزارش ... ، 2).
در دهۀ 1340 ش با رشد کالبدی تهران، روستای چالهرز همانند بیشتر روستاهای شمیران به شهر تهران ضمیمه، و به یکی از محله‌های شمال این شهر بدل شد (رضایی، بش (. محلۀ چالهرز از شرق به خیابان پاسداران (سلطنت‌آباد) و ضراب‌خانه، از شمال به محلۀ دروس، از غرب به خیابان شریعتی (جادۀ قدیم شمیران)، و از جنوب به سه‌راه ضراب‌خانه منتهی می‌شود؛ بیشتر این محله امروزه تقریباً در محدودۀ خیابان قبا واقع شده است (معتمدی، 371؛ محمودیان، 21). حسینیۀ ارشاد از مهم‌ترین بناهای تاریخی و سیاسی این محله به شمار می‌آید (طباطبایی، 62).
مآخذ
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ «تاریخچۀ چالهرز»، محلۀ چالهرز ( قبا) (مل )؛ رضایی، سحر، «ییلاقهای دیروز، محله‌های امروز»، همشهری محله، تهران، 1384 ش، شم 97؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ صادق (مستشارالدوله)، صادق، خاطرات و اسناد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1361 ش؛ طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران 100، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، تهران، 1387 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ محمودیان، علی‌اکبر و دیگران، اطلس شهرستان شمیران، تهران، 1381 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، به‌کوشش خدیجه نظام‌مافی، تهران، 1361 ش؛ هدایتی، محمدعلی، آستانۀ ری، تهران، 1344 ش؛ نیز: