پونک

پونک \ pūnak\ ، در گذشته روستا، و امروزه محله‌ای در شمال باختری تهران در محدودۀ منطقۀ 5 شهرداری تهران. 
برخی از اهالی قدیمی محله، نام پونک را برگرفته از نام گیاه پونه می‌دانند که در اطراف رودخانه‌ای می‌روییده که از بلندیها و کوههای شمال فرحزاد سرچشمه می‌گرفته، و در شرق این ده جریان می‌یافته است؛ به مرور زمان، پونه به پونک بدل شده است. نام این ده در بعضی از متون و اسناد پوئینک نیز آمده است (نک‍ : ستوده، 1/ 193، نیز حاشیۀ 2؛ قس: اسامی ... ، 1/ 73؛ «یادگاریها ... »، بش‍‌ ). 
تپه‌های جنوبی پونک در گذشته به خِزغلطان شهرت داشته است (ستوده، 1/ 194). رودخانۀ فرحزاد که با رسیدن به پونک به همین نام خوانده می‌شود، امروزه (1390 ش) نیز، در مسیلی در غرب بزرگراه یادگار امام (ره) در راستـای شمـالی ـ جنوبی جریان دارد (نک‍ : نقشه ... ). 
با توجه به وجود بقعۀ امامزادگان عین‌علی و زین‌علی (ه‍ م) و همچنین وجود چنارهای کهن‌سال در محل بقعۀ این امامزادگان و درخت بید کهن‌سالی که در گذشته در این آبادی بوده است، می‌توان پونک را از روستاهای قدیمی به شمار آورد (ستوده، 1/ 193). این ده در گذشته، در مسیر راههای تهران ـ فرحزاد ـ کن واقع بوده است (همو، 1/ 194). 
در دورۀ ناصری، میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، صدراعظم ناصرالدین شاه، مالک پونک بود و پس از مرگ او در 1303 ق/ 1886 م، این اراضی به تملک تاج‌ماه خانم، همسر وی، درآمد. سپس تاج‌ماه خانم، پونک را به حاج ساسان میرزا بهاءالدوله (د 1323 ق/ 1905 م)، از نوادگان فتحعلی شاه، فروخت (معیرالممالک، 171). در دورۀ مظفری، بهاءالدوله این اراضی را که دارای یک عمارت اعیانی کوچک و 10 خانوار رعیت بود، به عبدالحسین‌میرزا فرمانفرما فروخت و عبدالحسین میرزا پیش از مرگش (1318 ش/ 1939 م)، ده پونک را میان فرزندانش منوچهر، عزیز، ابوالبشر، سیروس، جبار، فاروق، و غفار تقسیم کرد. این زمینها در 1323 ش باز هم تقسیم شد و کم‌کم به فروش رفت (معتمدی، 365). 
در اسامی دهات کشور در 1323 ش، پونک دهی از دهستان شمیران (همانجا)، و در فرهنگ جغرافیایی ایران در 1328 ش، دهی از دهستان حومۀ بخش کن ذکر شده است (1/ 42) که برخی از محققان با توجه به آنکه پونک در شمال غربی باغ فیض و کن واقع بوده، نوشتۀ فرهنگ جغرافیایی ایران را مقرون به صحت می‌دانند (نک‍ : معتمدی، همانجا؛ نیز بلاغی، 1/ 40). 
در گذشته، کشاورزی و باغداری شغل اصلی اهالی ده پونک به شمار می‌رفته، و غلات، انوع صیفی و میوه ازجمله انار، انجیر و گیلاس از محصولات آن بوده است (کریمان، 1/ 501؛ فرهنگ ... ، همانجا). 
برپایۀ گزارشی، روستای پونک در 1326 ش، دارای 20 خانوار مشتمل بر 115 تن جمعیت بوده است. این روستا در گذشته به دو محلۀ سرآسیاب و کوچۀ پایینک تقسیم می‌شده، و گذرهای درِ حصار و سر استخر از گذرهای این روستا بوده است. دو رشته‌قنات آب شیرین که یکی 5 سنگ و دیگری یک سنگ آب داشته، آب کشاورزی و آشامیدنی این ده را تأمین می‌کرده است. طول رشته قنات بزرگ 2 کمـ و طول رشته قنات کوچک 300 متر بوده است؛ همچنین پونک 3 استخر به نامهای بزرگ، درۀ سِنجَک و باغ سلیمان داشته است. 
زمینهای این آبادی شنزار، و رود فرحزاد نیز در حدود 50 متر از سطح اراضی آن پایین‌تر بوده است. زمینهای سرخ، پای تپه، لب چال و درِ مسجد از زمینهای مشهور این روستا به شمار می‌رفته است. سراسر این اراضی اربابی بوده، و سهم مالک و رعیت از محصول، به قرار بین آنها بستگی داشته که معمولاً، ارباب دو برابر رعیت سهم می‌برده است. حیاط امامزادگان زین‌علی و عین‌علی و درختان چنار از موقوفه‌های پونک به شمار می‌آمده است. افزون‌برآن، روستای پونک در آن دوره 3 مسجد، یک حمام، یک آسیاب، یک تکیه، یک دکان و نیز ویرانه‌هایی بازمانده از دو قلعۀ قدیمی داشته است؛ همچنین باغهای خرابه‌ده، سبزی‌کار، هشت‌درختی، میانه، حیاط امامزاده و شوتخت از باغهای معروف این ده بوده‌اند (نک‍ : ستوده، 1/ 193-197). 
اراضی آبادی پونک از 1350 ش به بعد، وارد بورس زمین شد و امروزه تمامی اراضی آن مسکونی است (معتمدی، همانجا). محلۀ پونک از شمال به بزرگراه آبشناسان، از خاور به رودخانۀ پونک و یا بزرگراه اشرفی اصفهانی، از جنوب به بزرگراه شهید همت، و از باختر به بزرگراه شهید ستاری محدود می‌شود. بوستانهای یاس، بهار، شاهد، طلوع، اردیبهشت و آبنوس فضای سبز محله را تشکیل می‌دهند. مجموعۀ ورزشی پناهی، شهرک ترافیک و مجتمع مسکونی 124دستگاه بهاران نیز در این محدوده واقع‌اند (توکلی؛ طباطبایی، 46). 

مآخذ

اسامی دهات کشور، وزارت کشور، تهران، 1323 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، 1350 ش؛ توکلی، احمد (معاون خدمات شهری شهرداری منطقۀ 5 تهران)، مصاحبه با مؤلف، 22/ 9/ 1390 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران 100، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، تهران، 1387 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، به کوشش خدیجه نظام‌مافی، تهران، 1361 ش؛ نقشۀ جامع تهران، گیتاشناسی، تهران، 1385 ش، شم‍ 424؛ «یادگاریهای پیرمرد پونکی»، همشهری محله (مل‍‍‌ )؛ نیز: