پشاپویه
پَشاپویه، یا فشاپویه، فشافویه، ناحیه‌ای كهن در ری و یكی از بخشهای سه‌گانۀ شهرستان ری در استان تهران.
بخش پشاپویه
این بخش متشكل از دو دهستان حسن‌آباد و وهن‌آباد، یك شهر به نام حسن‌آباد، و 58 روستای دارای سكنه است. بخش پشاپویه از شمال به بخش كهریزك، از شمال باختری به شهرستان رباط كریم و از جنوب به شهرستان قم و از خاور به بخش جوادآباد از شهرستان ورامین محدود است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 248؛ نقشه...).
بخش پشاپویه شامل درۀ وسیع و عریضی است كه كوههای آراد (حسن‌آباد) از شمال، مره از جنوب و كورا بلاغ از جنوب باختری آن را احاطه كرده‌اند. قسمت شمالی این دره از رودخانۀ كرج، و بخش جنوبی آن از رودخانۀ شور آبیاری می‌گردد. قسمت جنوبی بخش پشاپویه به سبب شوری آب و كیفیت بد زمین لم‌یزرع است و هیچ آبادی در آن وجود ندارد. قسمت شمالی آن نیز تنها در نقاطی كه شیب مناسب دارد، قابل كشاورزی است ( جغرافیا...،1 / 513). آب و هوای این بخش معتدل و متمایل به گرم و خشك است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
اقتصاد بخش پشاپویه بر پایۀ دامداری و كشاورزی استوار است و كشاورزی در آن به دو شیوۀ آبی و دیمی صورت می‌گیرد و عمده‌ترین فرآورده‌های كشاورزی و باغداری آن گندم، جو، انگور، حبوبات، چغندر قند، سیب‌زمینی، انار، انجیر و تره‌بار است. دامداری و مرغداری در پشاپویه به دو صورت سنتی و صنعتی رواج دارد و بخش عمده‌ای از فرآورده‌های لبنی و گوشتی آن پس از تأمین مصارف محلی، به شهرهای اطراف فرستاده می‌شود. معدن سولفات دو سود پشاپویه تنها معدن فعال این بخش است كه توسط شركت خدمات توسعۀ معادن ایران استخراج و بهره‌برداری می‌شود (همان، نیز جغرافیا، همانجاها). بر پایۀ سرشماری 1375ش جمعیت این بخش بدون احتساب جمعیت شهر حسن‌آباد (مركز آن) 279`10 نفر بوده است ( سرشماری، شناسنامه، 2).
مركز بخش
حسن‌آباد مركز بخش پشاپویه در °35 و ´22 عرض شمالی و °51 و ´13 طول شرقی و در ارتفاع 965 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 201). این شهر در 32 كیلومتری جنوب باختری شهر ری و بر سر راه تهران - قم قرار دارد. رودخانۀ كرج كه از رشته‌كوههای البرز مركزی سرچشمه می‌گیرد، از دو كیلومتری شمال خاوری این شهر می‌گذرد. آب و هوای حسن‌آباد معتدل و متمایل به گرم و خشك است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 116). بنابر سرشماری 1375ش جمعیت این شهر 098‘11 نفر بوده است ( سرشماری، نتایج، چهل).
پیشینۀ تاریخی
از پشاپویه نخستین‌بار در منابع جغرافیایی سدۀ 4ق به عنوان یكی از رستاقهای مشهور ری یاد شده است (نک : اصطخری، 209؛ ابن‌حوقل، 2 / 379). این ناحیه یكی از مراكز تشیع در نخستین سده‌های اسلامی در ایران بوده است (نظام‌الملك، 283). به گفتۀ خواجه نظام‌الملك (ص 283-285) در نیمۀ دوم سدۀ 2ق عبدالله‌بن میمون ــ رهبر قرمطیان ــ در آغاز دعوتش یكی از داعیان خود به نام خلف را برای تبلیغ به ری فرستاد. وی در روستای كُلین در ناحیۀ پشاپویه مقام گرفت و به تبلیغ میان مردمان شیعه مذهب آن پرداخت و وعدۀ ظهور قائم آل محمد(ص) داد. مردمان پشاپویه بر او گرد آمدند و كارش بالا گرفت، تا آنكه مهتر روستای كلین سخنان خلف را بدعت در دین دانست و به مخالفت با وی برخاست. خلف از كلین به ری گریخت و در آنجا درگذشت. پس از وی، پسرش احمد كه بر مذهب پدر بود، در ری پنهانی به دعوت مردمان پرداخت. احمد بن خلف، غیاث نامی از اهالی كلین پشاپویه را كه در نحو و ادب دستی داشت، خلیفۀ خود كرد. غیاث آموزه‌های قرمطیه را با آیات قرآنی، اخبار و احادیث و امثال و اشعار عربی بیاراست و كتابی نوشت به نام البیان و به مناظره با پیروان اهل سنت پرداخت. این خبر در شهرهای قم، كاشان و آبه كه از مراكز تشیع بودند، رسید و شیعیان دسته دسته از این شهرها برای آموختن تعلیمات غیاث به پشاپویه می‌آمدند. چون كار او بالا گرفت، فقیهان مردمان ری را بر ضد غیاث برانگیختند و او به ناچار از پشاپویه به خراسان گریخت. اما پس از اندك زمانی به ری بازگشت و یكی از اهالی پشاپویه به نام ابوحاتم را كه شعر عربی و حدیث نیك می‌دانست، خلیفۀ خود كرد. غیاث در زمانی كه در خراسان بود، ظهور قائم آل محمد (ص) را در تاریخی مشخص پیش‌بینی كرده بود. چون وعدۀ وی دروغ از كار درآمد، شیعیان بر وی خشم گرفتند و از گرد وی متفرق شدند.
حمدالله مستوفی در نیمۀ نخست سدۀ 8ق از پشاپویه به عنوان یكی از نواحی چهارگانۀ ولایت ری كه دارای 30 پاره‌آبادی بوده است، یاد می‌كند (ص 57-58). به گفتۀ وی (همانجا) روستاهای كوشك، علی‌آباد، كیلین، جرم و قوج آغاز از بزرگ‌ترین روستاهای سی‌گانۀ ناحیۀ پشاپویه بوده‌اند. در 850 ق شاهرخ میرزا فرزند تیمور به قصد سركوب سلطان محمد پسر بایسنقر كه از جانب وی بر عراق عجم حكومت داشت و در این تاریخ دعوی سلطنت می‌كرد، از خراسان آهنگ شیراز كرد و چون به ری رسید، زمستان را در پشاپویه گذراند و در 25 ذیحجه كه مطابق با اول فروردین بود، برای زیارت مرقد حضرت عبدالعظیم و دیگر مراقد متبركۀ ری قصد رفتن به آن شهر را داشت، اما در همان روز در پشاپویه درگذشت (ابوبكر طهرانی، 1 / 289-292؛ میرخواند، 1170-1172؛ روملو، 258-263).
از میان مردمان روستای كلین پشاپویه، فقیهان شیعی برجسته‌ای چون محمدبن یعقوب كلینی و احمد بن ابراهیم بن علاّن كلینی برخاسته‌اند (كریمان، 2 / 383؛ استرابادی، 31).
امروزه نیز روستایی به همین نام در دهستان حسن‌آباد از بخش پشاپویه در 38 كیلومتری شهرری، با جمعیتی حدود 490 نفر پابرجاست ( سرشماری، شناسنامه، 2؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، 1 / 183).
مآخذ
ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1939 م؛ ابوبكر طهرانی، دیار بكریه، به كوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنكارا، 1962م؛ استرابادی، محمد، منهج المقال، تهران، 1306ق؛ اصطخری، ابراهیم، مسالك الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1927م؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به كوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، 1336 ش؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1349 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375 ش)، شناسنامۀ آبادیهای كشور، شهرستان ری، مركز آمار ایران، تهران، 1376 ش؛ همان، نتایج تفصیلی؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج 38؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مركزی (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328ش؛ كریمان، حسین، ری باستان، تهران، 1349 ش؛ میرخواند، محمد، روضةالصفا، به كوشش عباس زریاب، تهران، 1373 ش؛ نظام‌الملك، حسن، سیرالملوك ( سیاست‌نامه)،به كوشش هیوبرت دارك، تهران، 1355 ش؛ نقشۀ جمهوری اسلامی ایران (براساس تقسیمات كشوری)، گیتاشناسی، تهران، 1377 ش، شم 29.