پریزرن
ریزْرِن، شهری كهن در استان خودمختار كوزوو ـ متوهیای جمهوری صربستان و مونتنگرو. این شهر در °42 و ´12 عرض شمالی و °20 و ´44 طول شرقی در دامنه‌های رشته كوه شار در جنوب استان كوزوو واقع است و رودخانۀ بیستْریكا از میان آن می‌گذرد. به سبب واقع شدن این شهر بر سر راههایی كه كرانه‌های دریایی آدریاتیك را به نواحی داخلی بالكان متصل می‌سازد، از موقعیت اقتصادی مناسبی برخوردار است. صنایع غذایی، نساجی، دارویی و فلزی از عمده‌ترین صنایع پریزرن است و در كنار آن صنایع دستی (ملیله‌دوزی) نیز رونق دارد ( انكارتا؛ «پریزرن»). 78٪ از جمعیت 145‘159 تنی (1383 ش / 2005م) پریزرن را آلبانیایی تبارها، 5٪ را صربها و 17٪ بقیه را دیگر ملیتها تشكیل می‌دهند (همان؛ «فرهنگ ... 3»).
پیشینۀ تاریخی
یافته‌های باستان‌شناختی بیانگر آن است كه پریزرن یكی از كهن‌ترین مراكز مسكونی در اروپای جنوب شرقی بوده است. نخستین ساكنان این شهر ایلیرینها بودند؛ سپس با تشكیل پادشاهی صربستان، پریزرن مدت كوتاهی مركز این پادشاهی شد و پس از آن بیزانسیها بر این شهر دست یافتند. در 410ق / 1019م از این شهر به عنوان مقر اسقف ارتدكس یاد شده است. پریزرن بارها میان امپراتوری بیزانس، پادشاهی صربستان و بلغارستان دست به دست گشت و به هنگام چیرگی عثمانیان بر این شهر در رجب 859 / ژوئن 1455 در قلمرو پادشاهی صربستان قرار داشت (نک : «پریزرن»؛ «پریزرن، تاریخ ... »؛ EI2, VIII / 337).
پریزرن با افزوده شدن بر قلمرو عثمانیها، توسعۀ بیشتری یافت (نک : «پریزرن»). در دورۀ حاكمیت عثمانیان بر این شهر، پریزرن یكی از والی نشینهای عثمانی در بالكان بود و تا 1912م جزو قلمرو والیان عثمانی قرار داشت ( انكارتا؛ «پریزرن»). در سده‌های 10 و 11 ق / 16 و 17 م با گرویدن تدریجی مردم به اسلام و برپا شدن شمار بسیاری بناهای اسلامی، پریزرن چهرۀ شهری اسلامی به خود گرفت (EI2, VIII / 338-339). در 1867م دولت عثمانی برای ادارۀ بهتر امور تغییراتی در تقسیمات اداری قلمرو خود ایجاد كرد. براساس این تغییرات، كوزوو نخست به دو ولایت تقسیم شد، اما در 1868م ولایت پریزرن كه شامل 4 سنجاق بود و منطقۀ اداری وسیعی كه تقریباً سراسر كوزوو و تتو و منطقۀ گاسینیه، دبره، اسكوپیه و نیش را در برمی‌گرفت، به وجود آمد (ملكم، 286).
در دورۀ تنظیمات (1255-1326ق / 1839- 1908م) كه دگرگونیهایی در ساختار سیاسی و فرهنگی امپراتوری عثمانی صورت گرفت، اصلاحاتی توسط مدحت پاشا در 1286ق / 1869م در ولایت پریزرن به اجرا درآمد. از جملۀ این اصلاحات ایجاد نشریه‌ای محلی بود
كه نخستین شمارۀ آن باروی جلدی به زبانهای تركی و صربی در اوت 1871 منتشر شد (همانجا). این نشریه با اقبال عمومی مردم پریزرن مواجه شد. در دورۀ حكومت صفوت پاشا بر پریزرن نیمی از این نشریه به زبان صربی انتشار می‌یافت. در دهۀ 1960 م پریزرن توسط خطوط تلگراف به شهرهای پچوی، پریشتینا، سالونیك و استانبول مرتبط شد. در 1880م بخش یا ولایت پریزرن همراه با سنجاق دبره كه در تقسیمات اداری عثمانیان جزو ایالت كوزوو بود، از این ایالت جدا شد و به ایالت ماناستر پیوست و تا 1882م به همان منوال باقی بود («هفتمین ... 5»، II / 669).
در 1883 م پریزرن دوباره به ایالت كوزوو افزوده شد و سپس در 1886 م بار دیگر در حوزۀ اداری ایالت ماناستر قرار گرفت. این انضمام چندان طولی نكشید و از 1888 م دوباره به ایالت كوزوو ملحق شد. ایالت كوزوو در 1912 م از 6 سنجاق بزرگ كه یكی از آنها پریزرن بود، تشكیل می‌شد (همانجا). در ذیقعدۀ 1330 / اكتبر 1912 طی جنگ نخست بالكان، ارتش صربستان به فرماندهی ژنرال یانكویچ، پریزرن را از تصرف عثمانیان بیرون آورد (EI2, VIII / 340).
پس از پایان جنگ جهانی اول در 1918م و تشكیل پادشاهی یوگسلاوی، ایالت آلبانیایی‌نشین كوزوو و از آن جمله شهر پریزرن در قلمرو این پادشاهی قرار گرفت. این شهردر طول جنگهای اول و دوم رونق گذشتۀ خود را از دست داد و جمعیت آن رو به كاهش گذاشت (همانجا)؛ اما پس از جنگ جهانی دوم به واسطۀ موقعیت مناسب جغرافیایی، موردتوجه واقع شد و به صورت شهری امروزی درآمد. با فروپاشی فدراسیون یوگسلاوی در 1371ش / 1992م، پریزرن در فدراسیون جدید یوگسلاوی باقی ماند. این فدراسیون در 2003م به جمهوری صربستان و مونتنگرو تغییر نام داد. امروزه پریزرن مركز اقتصادی ایالت كوزوو به شمار می‌آید ( انكارتا؛ «پریزرن»).
پریزرن یكی از مراكز تصوف در بالكان بوده است. تكیه‌های طریقه‌های سنانیه و قادریه كه به ترتیب در سالهای 998 و 1066ق بنا نهاده شده‌اند، هنوز پابرجا هستند. همچنین تكیۀ طریقۀ قراباشیه شعبه‌ای از سلسلۀ خلوتیه كه در 1111 ق ظهور یافت، هنوز باقی است. سلیمان افندی (د 1151ق / 1738م) شعبۀ عاجزیه از طریقت سعدیه را در این شهر بنیاد نهاد. برگذاری مراسم نوروز در تكیۀ فرقۀ رفاعیه كه در 1351 ش / 1972 م بازسازی شده، از بزرگ‌ترین رویدادهای اهل تصوف در بالكان است (EI2، همانجا).
شماری از نویسندگان و شعرای عثمانی از پریزرن برخاسته‌اند.
از میان این شخصیتها عاشق چلبی است كه در 926ق / 1520م در پریزرن متولد شد. نام اصلی وی پیرمحمد است و در اشعار خود عاشقی تخلص می‌كرده است. عاشقی كه زبان و ادب فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست، آثاری از این دو زبان به تركی ترجمه كرد («دائرةالمعارف ... »، III / 949؛ ولی، 271-272). تجلی ذوالفقار افندی (د 1100ق / 1689م) صاحب دیوان بلاغت از دیگر شعرای عثمانی پریزرن است (شیخی محمد، 55).
پریزرن با داشتن بیش از 65 بنای تاریخی برجای مانده از دورۀ عثمانیان و پیش از آن، به صورت یك «موزه شهر» درآمده است. كهن‌ترین بنای این شهر كلیسای «ماریالویشكای مقدس» است كه دیرینگی آن به روزگار چیرگی امپراتوری بیزانس بر این شهر می‌رسد. این كلیسا یكی از كهن‌ترین كلیساهای كاتولیك رومی در بالكان به شمار می‌رود كه بعدها به كلیسای ارتدكس شرقی بدل شد («پریزرن»؛ انكارتا؛ «پریزرن، تاریخ»).
از دیگر آثار این شهر قلعۀ آن است كه قدمت آن به سدۀ 11م می‌رسد. همچنین مسجد محمت پاشا (محمدپاشا) كهن‌ترین بنای اسلامی این شهر است كه بنابر كتیبۀ سر در آن، در 968ق / 1561 م ساخته شده است. این مسجد در یك سطح مدور بنا شده، و دارای پنجره‌های متعددی است و محراب و منبر آن از سنگ مرمر ساخته شده است. در كنار این مسجد، مدرسه‌ای بنا شده كه مزار محمت پاشا در آنجاست. همچنین از روزگار محمت پاشا حمامی برجای مانده كه با تكه سنگهای بزرگ خوش‌تراش و معماری متناسب و زیبا ساخته شده است. این حمام دارای دو بخش زنانه و مردانه بوده است. از دیگر آثار دورۀ حضور تركان بر این شهر، مسجد سنان پاشاست كه بنابر كتیبۀ آن، در 1024ق / 1615م بنا گردیده است. معماری متناسب و زیبای این مسجد یكی از آثار هنری بی‌نظیر اسلامی به شمار می‌رود. منارۀ بلند و با عظمت آن بر سراسر شهر اشراف دارد و گنبد بزرگ آن با بنای مدور مسجد كاملاً هماهنگ است. فضای داخلی مسجد با طرحهای هندسی آرایش شده است و هر بیننده‌ای را تحت تأثیر قرار می‌دهد («پریزرن»؛ انكارتا).
مآخذ
شیخی‌محمدافندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، به كوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989 م؛ ملكم، نوئل، تاریخ اجمالی كوزوو، ترجمۀ باقر نصیری، تهران، 1378 ش؛ ولی، وهاب و الهامه مفتاح، نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در تركیه، تهران، 1374 ش؛ نیز:
EI2; Encarta Reference Library, 2004; »Prizren«, www.albanian.com; «Prizren-History», www.komuna-prizren.org / en / history; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1991; VII. Türk tarih kongresi hazırlık komitesi, Ankara, 1973; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.
وهاب ولی