پاوه
پاوه، شهرستان و شهری در استان كرمانشاه.
شهرستان پاوه: این شهرستان در شمال غربی استان كرمانشاه واقع است و از شمال و شمال خاوری به شهرستان مریوان، از جنوب و جنوب خاوری به شهرستان جوانرود، و از باختر به كشور عراق محدود می‌شود (جعفری، دائرةالمعارف...، 245). شهرستان پاوه، از 4 شهر پاوه (مركز)، باینگان، نودِشه و نوسود تشكیل شده، و دارای 3 بخش مركزی (شامل دهستانهای هولی، شمشیر و منصور آقایی)، باینگان (ماكوان، كلاشی و شیوه سر) و نوسود (سیروان) است ( نشریه...،46).
شهرستان پاوه سرزمینی است كوهستانی با كوههای بلند كه از آن جمله است: شاهو با ارتفاع 390‘3 متر و یكی از مرتفع‌ترین كوههای زاگرس (جعفری، كوهها ... ، 357؛ نیز فرهنگ ... ، 32)، تخت: 850‘2 متر، دربند: 770‘2 متر (جعفری، دائرةالمعارف، همانجا)، آتشگاه یا اتشكده: 485‘2 متر، و ماكوان: 630‘2 متر ( فرهنگ، همانجا).
شهرستان پاوه دارای تابستانهای خنك و زمستانهای سرد است ( آمارنامه...،10). وجود كوههای بلند منطقه كه تحت تأثیر بادهای مرطوب غربی، از برف و باران نسبتاً زیادی برخوردارند، موجب پیدایش رودهای متعددی در این شهرستان گردیده‌اند كه از آن جمله است: آب لیله، مره خیل و رود پاوه یا گلال دره (آب شمشیر) كه به رودخانۀ بزرگ سیروان می‌ریزند و سیروان پس از آبیاری بخشهایی از شهرستان پاوه، خط مرزی ایران و عراق را تشكیل می‌دهد و در خاك عراق به رود دیاله می‌پیوندد ( فرهنگ،همانجا)، نیز آب هواسان، زیمكان و آب سفید برگ (جعفری، رودها...، 498). غار زیبای كاوات كه آن را بزرگ‌ترین غار آبی جهان و نیز طولانی‌ترین غار ایران دانسته‌اند، در درۀ قوری قلعه و در دامنۀ كوه شاهو قرار گرفته است ( فرهنگ، همانجا؛ افشار، 1 / 116) و برخی این غار را از شگفتیهای طبیعت دانسته‌اند (سنندجی، 49).
در سرشماری 1375ش، جمعیت شهرستان پاوه 918‘61 تن بوده است كه 29 / 41٪ از آنان در شهرها و 71 / 58٪ در روستاها می‌زیسته‌اند ( سرشماری...،شانزده). از آنجا كه شهرستان پاوه بیشتر كوهستانی است و برای كشاورزی چندان مناسب نیست، روستاییان ناگزیرند بخشی از گندم مصرفی خود را از دیگر شهرستانها تهیه نمایند. با این‌همه، این شهرستان باغهای میوه‌ای همچون سیب، گلابی، انجیر، گردو، انار، توت، انگور و آلوچه دارد (افشار، 2 / 1521) كه انار، انجیر و آلوچۀ آن از دیرباز مشهور بوده (اعتمادالسلطنه، 4 / 2379)، و به‌ویژه آلوچۀ سیاه كردستان، به «آلوچۀ پاوه» شناخته می‌شده است (سنندجی، 48-49). افزون بر باغداری و كشاورزی مردم شهرستان پاوه به دامداری و نیز بافتن پارچه‌های پشمی، گیوه، جاجیم و نمدمالی اشتغال دارند (ولدبیگی، 10).
بیشتر مردم این شهرستان پیرو مذهب اهل تسنن (شافعی) و اهل حقند وبه گویش هورامی (اورامی) و جافی سخن می‌گویند كه دارای شاخه‌های گوناگونی است ( جغرافیا...،1 / 405؛ ولدبیگی، 1؛ تابانی، 423). تیره‌هایی از ایل بزرگ جاف در نقاط مختلف این شهرستان زندگی می‌كنند ( فرهنگ،33؛ افشار، 2 / 1273).
مهم‌ترین آثار باستانی شهرستان پاوه اینهاست: آرامگاه سیدعبیدالله (امام‌زاده كوسه) كه با قدمتی 800 ساله در روستای «كوسه هجیج / حجیج» قرار دارد و او را یكی از برادران امام رضا(ع) می‌دانند (افشار، 1 / 498؛ فرهنگ، همانجا)؛ دیگر زیارتگاه سلطان ابواسحاق در 4 كیلومتری شهر نوسود است كه آن را نیز آرامگاه یكی از برادران امام رضا(ع) دانسته‌اند (همان، 33-34).
شهر پاوه
این شهر كه مركز شهرستان پاوه است، در °46 و ´22 طول شرقی و °35 و ´3 عرض شمالی (مفخم، 1 / 86) و در 124 كیلومتری شمال باختری كرمانشاه (مركز استان)، بر سر راه اصلی كرمانشاه - پاوه و در ارتفاع 600‘1 متری از سطح دریا واقع است. كوه شاهو، شمال، شمال خاوری و جنوب خاوری آن را فرا گرفته است و كوه آتشگاه (آتشكده) در جنوب و جنوب باختری آن قرار دارد. شهر پاوه از آب و هوای نسبتاً سرد مایل به اعتدال و نیمه مرطوب برخوردار است و در پیرامون آن درختان بلوط، ارژن، بنه، گلابی وحشی، گز و انجیر كوهی دیده می‌شود ( فرهنگ،34) و نیز باغهای میوه كه تا قله‌های كوهها كشیده شده، منظره‌ای زیبا و تماشایی به آن بخشیده است (ولدبیگی، 3؛ سلطانی، 1 / 52).
جمعیت شهر پاوه در 1375ش، 997‘16تن بوده است ( سرشماری، چهل و دو).
نام‌گذاری
پاوه را كه معرب آن فاوج است (سنندجی، 48؛ مردوخ، 2 / 87)، برگرفته از نام «پاو» یا «باو»، سردار یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی دانسته‌اند (پوركریم، 8؛ سنندجی، 84).
پیشینۀ تاریخی: شهر پاوه مركز منطقۀ اورامان (هورامان) به‌شمار می‌آید (ولدبیگی، 1). بزرگان اورامان خود را منسوب به تهمورث كیانی، شهریار اسطوره‌ای ایران می‌دانند (ادمندز، 153). گفته‌اند كه تیگلت پیلسر (حك 1115-1100ق م)، پادشاه آشور در یك سفر جنگی به حوالی دریاچۀ وان، كوهستان اورامان را نیز به تصرف درآورد (سلطانی. همانجا).
از آثار تاریخی اورامان پوست نوشته‌هایی یونانی است كه تاریخ یكی از آنها را سدۀ نخست ق‌م دانسته‌اند (پیگولوسكایا، 127، 128). در خلافت عمر (13-23ق / 634-644م)، هنگامی كه یزدگرد سوم در برابر حملۀ اعراب، از مداین، پایتخت خود به حوالی كرمانشاهان گریخت، سردار خود پاو را برای یاری خواستن نزد بزرگان كرد فرستاد؛ پاو به كنار رود سیروان رفت و در آنجا كردان را به یاری شهریار ایران فرا خواند، آنها نیز پذیرفتند. پاو در روستایی كه به نام او «پاوه» نامیده شد، آتشكده‌ای ساخت (سنندجی، 84-85) كه ویرانه‌های آن هنوز بر فراز كوه آتشگاه باقی است (صفی‌زاده، 325). به هنگام حملۀ اعراب به ایران، آتشكدۀ پاوه از شهرتی بسزا برخوردار بوده است (رشید یاسمی، 119). مردم پاوه بر این باورند كه دو قلعۀ «دژ» و «پاسگه» كه هنوز در پاوه دیده می‌شوند، بازماندۀ برج و باروهایی هستند كه پاو در آن سرزمین ساخته است و نیز معتقدند كه در جایی نزدیك پاوه ــ كه اكنون «جنگاه» نامیده می‌شود ــ با سعدبن ابی وقاص سردار عرب به جنگ پرداخته‌اند (پوركریم، همانجا).
در حملۀ اعراب به پاوه، عبدالله بن عمر، فرماندهی سپاه را برعهده داشت. او پس از تصرف شهرزور (كه اكنون در خاك عراق قرار گرفته است)، از رود سیروان گذشت و به پاوه تاخت. مردم این شهر كه آیین زردشتی داشتند، در برابر اعراب به سختی پایداری كردند و از بامداد تا غروب آفتاب جنگیدند، چنان‌كه كسی از مردان آنها زنده نماند.عبدالله ابن عمر آتشكدۀ پاوه را ویران كرد و به جای آن مسجدی ساخت كه تاكنون باقی است (نک : بابانی، 38-39؛ سنندجی، 87- 88).
پاوه و نواحی اطراف آن در نیمۀ دوم سدۀ 10ق در تصرف فرمانروایی دلیر به نام سهراب بیك بوده است (بدلیسی، 411). این شهر تا پیش از انقلاب مشروطیت ایران (1324ق / 1906م) حاكم‌نشین ییلاقی جوانرود بود و سپس مركز فرمانروایان اورامان گردید (سلطانی، 1 / 53).
پاوه در جریان جنگ عراق با ایران دچار حملات، ویرانی و خسارت بسیار گردید، چنان‌كه از 1358 تا 1360ش 14 بار هدف حملۀ هوایی و توپخانۀ دشمن قرار گرفت و خود شهر، بخشها و روستاهای آن از 30 تا 65٪ تخریب شد ( اهمّ فعالیتها ... ، 310-314). در 1358 ش پاوه درگیر شورشهای برخی از گروههای سیاسی كُرد گردید و به وسیلۀ آنها اشغال شد، ولی نیروهای ارتش به همراهی داوطلبان، بار دیگر آنجا را آزاد كردند (احمدی، 102-103).
مهم‌ترین آثار باستانی شهر پاوه اینهاست: 1. مسجدجامع كه مردم آن را به صدر اسلام نسبت می‌دهند و بر این باورند كه در روزگار خلافت عمر به وسیله فرزندش عبدالله ساخته شد. چنین به نظر می‌رسد كه این مسجد بر بقایای یك آتشكدۀ دورۀ ساسانی بنا گردیده است. مسجدجامع پاوه از 1365 تا 1366ش بازسازی گردید (افشار، 1 / 495-496). 2. آرامگاه امام‌زاده سیدمحمود اصفهانی كه حدود 300 سال قدمت دارد ( فرهنگ، 34).
مآخذ
آمارنامۀ استان كرمانشاه (1377ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان كرمانشاه، تهران، 1378ش؛ احمدی، حمید، قومیت و قوم‌گرایی در ایران از افسانه تا واقعیت، تهران، 1378ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ افشار سیستانی، ایرج، كرمانشاهان و تمدن دیرینۀ آن، تهران، 1371 ش؛ اهم فعالیتهای بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده (در سال 1361 و 1362)، دبیرخانۀ ستاد مركزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده، تهران، 1363 ش؛ بابانی، عبدالقادر، سیرالاكراد، به كوشش محمد رئوف توكلی، تهران، 1346ش؛ بدلیسی، شرف خان، شرف‌نامه، به كوشش محمد عباسی، تهران، 1343ش؛ پوركریم، هوشنگ، «پاوه»، هنر و مردم، تهران، 1344ش، شم 32 و 33؛ پیگولوسكایا، ن. و.، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1367ش؛ تابانی، حبیب الله، وحدت قومی كرد و ماد، تهران. 1380ش؛ جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ همو، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ همو، كوهها و كوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368ش، جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ رشید یاسمی، غلامرضا، كرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، تهران، 1363 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان پاوه، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ سلطانی، محمدعلی، جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل كرمانشاهان، تهران. 1370ش؛ سنندجی، شكرالله، تحفۀ ناصری در تاریخ و جغرافیای كردستان، به كوشش حشمت الله طبیبی، تهران، 1366ش؛ صفی‌زاده، صدیق، تاریخ كرد و كردستان، تهران، 1378ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (بانه)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1373ش، ج 34؛ مردوخ كردستانی، محمد، تاریخ، تهران، چاپخانۀ ارتش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1379ش؛ ولدبیگی، بهرام، تاریخ سیاسی اجتماعی پاوه و اورامانات، تهران، 1369ش؛ نیز:
Edmonds, C. J., Kurds, Turks, and Arabs, London, 1957.