پالرمو
پالِرْمو (به عربی: بلرم)، نام استان و مركز آن و بزرگ‌ترین شهر و بندر جزیرۀ سیسیل، واقع در كرانه‌های دریای تیرنه. پالرمو با موقعیت ممتاز بندرگاهی در كنار خلیج پالرمو و دشتهای سرسبز كنكا دُرو واقع است ( كلمبیا؛ بریتانیكا، XIII / 930).
این بندر مهم‌ترین مركز بازرگانی، كشاورزی و صنعتی جزیرۀ سیسیل به‌شمار می‌رود. عمده‌ترین صنایع آن نساجی، ماشین‌سازی، كشتی‌سازی، فولاد، شیمیایی، كاغذسازی، چرم‌سازی، مبلمان، شیشه‌سازی و سیمان است ( انكارتا). پالرمو با 671 هزار تن جمعیت (در 1383ش / 2004م)، پنجمین شهر بزرگ ایتالیا به شمار می‌رود («فرهنگ جهانی»).
پیشینۀ تاریخی
بندر پالرمو كه در سدۀ 8ق‌م توسط بازرگانان فینیقی بنیاد نهاده شد، «پانورموس» و یا «زیز» خوانده می‌شد. پس از فینیقیان، كارتاژیها آنجا را به بندری فعال بدل ساختند و به دور شهر حصاری كشیدند. در 241ق‌م در جنگ اول پونیك رومیان این شهر را تصرف كردند (ماله، 76- 78؛ ركلو، I / 559؛ ایست، 282-283). به روزگار آوگوستوس، امپراتور روم (27ق‌م-14م)یك كلنی رومی در پالرمو ساخته شد. در نیمۀ دوم سدۀ 5م، گتها و استروگتها پالرمو را به تصرف خود درآوردند. این شهر در 535م توسط بلیزاریوس از فرماندهان روم شرقی به قلمرو بیزانس افزوده شد و به‌تدریج رونق پیدا كرد و دومین شهر بزرگ سیسیل به شمار آمد و تا استیلای مسلمانان بر پالرمو در قلمرو امپراتوری بیزانس باقی ماند (مدنی، 38؛ نورویچ، 51؛ «فرهنگ بیزانسی ... »؛ بریتانیكا، همانجا).
به روایتی این شهر در 212ق / 827م به دست زیادۀ بن اغلب، و به روایتی دیگر در 217ق فتح شد (ابن اثیر، 6 / 333- 335؛ ابن خلدون، 4 / 254)؛ آن‌گاه عربهایی از قبایل یمنی، قیس، قریش و شاخه‌هایی از قبایل بربر و نیز مسلمانانی از نواحی شام و نقاط دیگر در آن اقامت گزیدند (احمد، 110-111). از آغاز چیرگی مسلمانان بر پالرمو تا استیلای فاطمیان مصر بر جزیرۀ سیسیل در 297ق / 910م این شهر در قلمرو اغلبیان قرار داشت (همو، 41).
در دهه‌های آغازین سدۀ 4ق شهرهای جزیرۀ سیسیل از جمله پالرمو دستخوش شورش و ناآرامیهایی بود. از جملۀ این شورشها قیام طبریان‌ِ ایرانی تبار بود؛ خلیفۀ فاطمی برای سركوب این قیام در 335ق / 947م، حسن بن علی كلبی را به پالرمو گسیل داشت و با سركوب ناآرامیهای آنجا، دورۀ 90 سالۀ حكومت كلبیان بر سیسیل و نیز پالرمو آغاز شد (همو، 49).
در دورۀ چیرگی مسلمانان بر پالرمو این شهر به‌تدریج چهرۀ
یك شهر اسلامی ـ شرقی به خود گرفت («پالرمو»). به‌گزارش ابن حوقل، جهانگرد و جغرافیانویس سدۀ 4ق كه از پالرمو دیدار كرده، این شهر به 5 محله تقسیم می‌شده كه دو محلۀ آن دارای بارو بوده است. محلۀ قصر واقع در قسمت‌قدیمی شهر استحكامات و برجهایی داشته است كه در آن بازرگانان و اشراف شهر زندگی می‌كرده‌اند. در محلۀ خالصه، دیگر محلۀ محصور شهر امیر و ملازمانش به سر می‌برده‌اند و ادارات دولتی، زرادخانه، حمامها و زندان شهر در آن واقع بوده است. حارةالصقالبة پرجمعیت‌ترین و وسیع‌ترین محلۀ شهر بود كه در آن اسلاوها به سر می‌برده‌اند. این محله در قسمت ساحلی شهر قرار داشت و محل رفت و آمد دریانوردان و بازرگانان خارجی بود. دو محلۀ دیگر شهر، یعنی الحارةالجدیدة و حارةالمسجد بود كه بیشتر بازارها در این دو محله واقع بود و پیشه‌وران و صنعت‌گران در آن ساكن بودند. در این زمان پالرمو حدود 300 هزار سكنه داشته است و این شهر بیش از هر شهر اسلامی دیگری كه ابن حوقل دیده بوده، مسجد داشته است. وی از 300 مسجد در این شهر یاد می‌كند كه مهم‌ترین آنها مسجد جامع است و مسلمانان آن را از كلیسا به مسجد تبدیل كرده بودند. این مسجد گنجایش بیش از 7 هزار تن نمازگزار داشته است. از شگفتیهای این شهر كه ابن‌حوقل از آن یاد كرده، وجود تابوتی چوبی آویزان از سقف معبدی بوده است كه بنا بر باور مسیحیان پیكر ارسطو در آن قرار داشته است و آن را ستایش می‌كرده‌اند و درمان دردهایشان را از آن می‌طلبیدند (1 / 118-121؛ نیز نک : احمد، 62-63). مقدسی دیگر جغرافیانویس سدۀ 4ق / 10م نیز در احسن التقاسیم از بزرگی و آبادانی پالرمو یاد كرده است (ص 231- 232).
در 464ق / 1072م نُرمنها پس از 5 ماه محاصرۀ پالرمو آنجا را به تصرف خود درآوردند و ساكنان مسلمان شهر به شرط آزاد بودن در اجرای احكام شریعت اسلامی تسلیم مهاجمان شد (نورویچ، 177-182؛ ساندرز، 155؛ «پالرمو»).
فرمانده نرمنها به فرهنگ اسلامی علاقه داشت و نظام اداری ـ اسلامی را تماماً برهم نزد، اما به‌تدریج سیمای اسلامی ـ شرقی پالرمو در این دوره تغییر كرد؛ در همین زمان بسیاری از علوم مسلمانان به اروپا منتقل شد (نیكلسن، 441؛ حتى، 607). در دورۀ حاكمیت نرمنها پالرمو به عنوان شهری بین‌المللی كه در آن ملیتهای مختلفی به سر می‌بردند، باقی ماند و زبان عربی همچنان در آنجا به‌طور گسترده به كار می‌رفت (ایست، 292-293؛ نورویچ، 176؛ ركلو، I / 515؛ «دائرةالمعارف ... »، XXVI / 65).
نخستین كارگاه كاغذسازی اروپا در پالرمو ساخته شد و سندی به تاریخ 495ق / 1102م با امضای فرمانده نرمنها دردست است (نورویچ، 177). دربار نرمنها محل آمد و شد هنرمندان، شاعران و دانشمندان بود. از آن میان، ادریسی جغرافی‌نویس معروف مسلمان سدۀ 6ق بود كه كتاب نزهةالمشتاق را برای آنان نوشت (نک : احمد، 95).
فرمانروایی نرمنها، دوران طلایی پادشاهی سیسیل به مركزیت پالرمو به‌شمار می‌رود. در 590ق / 1194م فردریك دوم پادشاه ژرمنها بر سیسیل و از جمله پالرمو چیره شد و در این شهر تاج‌گذاری كرد. در این زمان جمعیت پالرمو حدود 100 هزار تن گزارش شده، در حالی كه به هنگام ورود نرمنها این شهر 300 هزار سكنه داشته است (ایست، 309؛ بریتانیكا، III / 930). سرانجام با درگذشت ابوزكریا، امیر تونس در 647ق / 1249م مسیحیان پالرمو به مسلمانان ساكن شهر حمله بردند و آنان ناچار سیسیل را ترك گفتند و بدین ترتیب اسلام از پالرمو رخت بر بست (ابن خلدون، 6 / 400-401).
ابن جبیر كه در 580ق / 1184م در آخرین دهه‌های حضور مسلمانان در پالرمو از این شهر دیدن كرده، آن را شهری متأثر از فرهنگ و تمدن اسلامی وصف كرده است. به گزارش او زنان مسیحی ساكن شهر همانند زنان مسلمان رخت بر تن می‌كردند و با وجود تنگناهایی كه برای مسلمانان وجود داشت، آنان همچنان دارای بازار و مساجد خاص خود بودند. آرزومندی ابن جبیر از بازگشت وضعیت شهر به دورۀ چیرگی مسلمانان بر آنجا، حكایت از وضع نامناسب مسلمانان دارد (ص 330-331). هم‌زمان با اخراج مسلمانان از پالرمو، یاقوت نیز از فساد و تباهی مردم آن سخن گفته، و از این شهر به بدی یاد كرده است (1 / 719-720).
مآخذ
ابن اثیر، الكامل؛ ابن جبیر، محمد، رحلة، به كوشش ویلیام رایت و دخویه، لیدن، 1907م؛ ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1938م؛ ابن خلدون، العبر، به كوشش خلیل شحاده و سهیل زكار، بیروت، 1981م؛ احمد، عزیز، تاریخ سیسیل در دورۀ اسلامی، ترجمۀ نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران، 1362ش؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409ق / 1989م؛ ماله، آلبر و ژول ایزاك، تاریخ رم، ترجمۀ غلامحسین زیرك‌زاده، تهران، 1332 ش؛ مدنی، احمد توفیق، المسلمون فی جزیرة صقلیة و جنوب ایطالیا، الجزایر، 1968م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
Britannica, macropaedia, 1978; The Columbia Encyclopedia, 2001; East, W. G., A Historical Geography of Europe, London, 1960; Encarta Reference Library, 2004; Enciclopedia Italiana, Rome; Hitti, Ph. K., History of the Arabs, London, 1937; Nicholson, R.A., A Literary History of the Arabs, Cambridge, 1953; Norwich, J. J., The Normans in the South 1016-1130, London, 1967; The Oxford Dictionary of Byzantium, New York, 1972; «Palermo», Best of Sicily, www.bestofsicily.com; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1885; Saunders, J. J., A History of Medieval Islam, London, 1972; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.