نارمک
نارمک \ nārmak \ ، روستایی کهن در قصرانِ خارج از توابع ری و بعدها از توابع شمیران، و امروزه محله‌ای در شرق تهران بزرگ.
عنوان «نرمقی» در نام برخی از محدثان سده‌های نخست قمری ازجمله ابویحیى عبدالعزیز بن عبداللٰه نرمقی، احمد بن ابراهیم بزاز نرمقی و یحیى بن عبدالعزیز بن عبیداللٰه نرمقی نشان‌دهندۀ روستایی آباد و بنام، در منطقۀ قصرانِ خارج، از سده‌های 2 و 3 ق است (ابن‌نقطه، 1 / 494-495؛ مزی 31 / 384؛ طبرانی، 2 / 139).
همچنین سمعانی در سدۀ 6 ق، در معرفی احمد بن ابراهیم نرمقی رازی، از محدثان اهل نارمک، به این روستا اشاره، و از نرمق (نارمک) به عنوان یکی از روستاهای ری اشاره کرده است. به نوشتۀ او به این روستا «نرمه» نیز گفته می‌شد (5 / 480). یاقوت نیز در ابتدای سدۀ 7 ق، نوشته‌های سمعانی را تکرار کرده است (4 / 775).
در این روستا، بازاری وجود داشته است که از آن با نام بازار یا رستۀ نرمه یاد کرده‌اند. این بازار که یکی از 4 بازار ری به شمار می‌آمده، پس از ویرانی ری نیز همچنان به‌عنوان یکی از شوارع عمده، محل آمدوشد افرادی بوده است که از روستاهای قصران داخل، به زیارت ابن‌بابویه و حضرت عبدالعظیم (ع) می‌رفته‌اند (کریمان، 1 / 226). وجود قلعه‌ای کهن در نارمک نیز بیانگر موقعیت راهبردی این روستا در گذشته است. روستای نارمک در زمانهای گذشته بر سر راه قصران داخل به ری بوده، و حتى تـا پیش از ساخت جادۀ تلو ـ لشکرک نیز راه تهران به لواسان از این روستا می‌گذشته است (همانجا).
نام نارمک در متون دورۀ قاجار به چشم نمی‌خورد؛ اما مسلم است که در آن دوره، این روستا به‌سبب قرار گرفتن بر سر راه قوچک به لواسان و رودبار قصران، مورد توجه بوده است (همانجا). در دهۀ 1320 ش، نارمک روستایی از توابع بخش شمیران به شمار می‌رفته، و اقتصاد اهالی آن بر پایۀ کشاورزی و باغداری استوار بوده است. انار، غلات و حبوبات از عمدۀ محصولات کشاورزی روستای نارمک به شمار می‌آمده، و آب مورد نیاز اهالی این روستا برای آشامیدن و کشاورزی از قنات تأمین می‌شده است ( فرهنگ ... ، 1 / 220). زمینهای روستای نارمک که تا اواخر سال 1320 ش در مالکیت دولت بود، در این زمان تفکیک شد و در اختیار مردم قرار گرفت («نارمک ... »، بش ).
در اوایل دهۀ 1320 ش و در دورۀ نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق، ساخت‌وساز به شیوۀ نوین شهرسازی در تهران آغاز شد و در همین زمینه، بانک ساختمانی وقت دو شهرک نازی‌آباد و نارمک را احداث کرد؛ از این‌رو، ساخت محلۀ نارمک را می‌توان از نخستین تجربه‌های شهرسازی نوین در ایران دانست. طراحی نخستینِ شهرک نارمک را دو طراح خارجی به نامهای بازیل و گورگن انجام دادند و هم‌زمان با آن، مهندسان ایرانی نیز به عنوان مشاور، در اجرای این پروژه مشغول به کار شدند. در این طرح، دفتر نظارت فنی بانک ساختمانی نقشه‌های ساختمانی را به طور رایگان در اختیار خریداران زمین قرار داد و ساخت‌وساز را نیز نخست دفتر فنی، و سپس شهرداری اختصاصی نارمک عهده‌دار شد. در طرح اولیۀ ساخت شهرک نارمک، تعداد 98 میدان کوچک و بزرگ در قالب فضای سبز شهری طراحی شد؛ بدین ترتیب، نارمک را می‌توان از نخستین شهرکهای طراحی‌شده با ساختار منظم شبکۀ معابر شمالی ـ جنوبی دانست («تاریخچه»، بش ؛ سبزعلیان، بش ).
جمعیت نارمک در 1335 ش، 143 تن ذکر شده است ( گزارش ... ، 7). نارمک در همین دهه و پس از گسترش شهرنشینی در تهران، به این شهر ضمیمه شد.
ویژگی بارز محلۀ نارمک، وجود فضای سبز، میدانها و خیابان‌بندیهای منظم آن است. این منطقه با دارا بودن 000‘150 مـ2 فضای سبز، یکی از سرسبزترین مناطق تهران به شمار می‌آید. میدان اصلی نارمک به نام «نبوت»، مرکز این محله، و دارای 7 حوضِ متصل به هم است؛ به همین سبب نیز در گذشته، میدان «هفت‌حوض» خوانده می‌شد، اما پس از انقلاب اسلامی ایران، به نبوت تغییر نام یافت. با وجود این، بیشتر اهالی شرق تهران همچنان این میدان را با نام قدیمی آن ــ هفت‌حوض ــ می‌شناسند.
محلۀ نارمک، که امروزه (1388 ش) در منطقه‌های 4 و 8 شهرداری تهران قرار دارد، با وجود بزرگراه رسالت به دو بخش تقسیم می‌شود. این محله از شمال به خیابان فرجام، از شرق به محلۀ تهران‌پارس و بزرگراه شهید باقری، از غرب به خیابان شهید سهیلیان و محلۀ کالاد، و از جنوب به خیابان دماوند محدود است («نارمک»، بش ؛ طباطبایی، 184؛ «تاریخچه»، بش ).
از فضاهای محلۀ نارمک می‌توان به باغ فدک با مساحت 000‘36 مـ2، بوستان جنگلی ابراهیم‌آباد با مساحت 000‘9 مـ2، بوستان جنگلی شهید عسکری با مساحت 400‘ 7 مـ2 و چندین بوستان محلی اشاره کرد. در این ناحیه، همچنین چندین خانۀ فرهنگ با نامهای خانۀ فرهنگ میدان 16 با 262 مـ2، جهان تربیت با 700‘1 مـ2، فدک با 400‘1 مـ2 و معرفت با 70 مـ2 مساحت وجود دارد که بسیاری از ساکنان منطقه از امکانات و خدمات آنها استفاده می‌کنند. در این منطقه، 5 کتابخانه و یک شهربازی با نـام تابان با مساحت 500‘8 مـ2 و سینمایی با نام شاهد با مساحت 100 مـ2 و گنجایش 975 تن فعال است. مسجد جامع نارمک، که از قدیمی‌ترین و فعال‌ترین مسجدهای شهر تهران به شمار می‌آید، نیز در این محله قرار دارد؛ همچنین شمار زیادی از ارمنیان تهران در این محله ساکن‌اند (طباطبایی، همانجا؛ «نارمک»، بش ؛ لشگریان، بش ).
مآخذ
ابن‌نقطه، محمد، تکملة الاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبد رب النبی، مکه، 1410 ق؛ «تاریخچه»، شهرداری تهران (مل )؛ سبزعلیان، مرضیه، «از ده نارمک تا آیندۀ نارمک»، همشهری آنلاین (مل )؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبداللٰه عمر بارودی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران 100، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، تهران، 1387 ش؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الصغیر، به کوشش محمد شکور محمود حاج امریر، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، ری باستان، تهران، 1345 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری ایران، وزارت کشور، 1327 ش؛ لشگریان، مهدیه، «مونوگرافی محلۀ نارمک»، مطالعات شهری ایران (مل )؛ مزی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ «نارمک»، کتاب اول (مل )؛ «نارمک شمالی»، شهرداری منطقۀ 4 تهران (مل )؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: