لویزان
لویزان \ lavīzān \ ، سابقاً روستایی از توابع شمیران، و امروزه محله‌ای در شمال شرقی تهران، واقع در محدودۀ منطقۀ 4 شهرداری تهران.
لویزان در گذشته از روستاهای آباد شمیران به شمار می‌رفت. روستای لویزان از شمال به ازگل، از جنوب به شمس‌آباد، از غرب به حسین‌آباد، و از شرق به شیان محدود می‌شد (ستوده، 2 / 742). این روستا در دورۀ ناصری متعلق به میرزا نصرالله خان نائینی (مشیرالدوله) بود (خان ملک، 2 / 322) و بعدها در تملک بصیرالدوله (هروی) قرار گرفت (ستوده، همانجا). امروزه نام هروی بر محله‌ای واقع در اراضی حسین‌آباد که روزگاری در محدودۀ ده لویزان قرار داشت، اطلاق می‌گردد. در گذشته، طایفه‌های کیانی و رضایی که از شهر نطنز، و خوانساریهایی که از شهر خوانسار به لویزان مهاجرت کرده بودند، بخشی از جمعیت این روستا را تشکیل می‌دادند (طباطبایی، 162).
اهالی این روستا عمدتاً به کار کشاورزی و دامداری اشتغال داشتند؛ برخی نیز در مهمات‌سازی به‌کار مشغول بودند. آب بهارۀ رودخانۀ دارآباد از این روستا می‌گذشت و اهالی از آن برای کشاورزی استفاده می‌کردند. محصولات این روستا عمدتاً غلات و حبوبات، توت‌فرنگی، گیلاس، آلبالو، سیب و گلابی بود. بخشی از اراضی این روستا نیز توسط دو رشته‌قنات آبیاری می‌شد؛ یکی از آن دو رشته، مبارک‌آباد نام داشت که مظهرش در شمال این روستا، و قنات دیگر حاج قاسمی نام داشت که مظهر آن در باغ دکتر صدیق (صدیق اعلم) بود (کریمان، 440؛ ستوده، همانجا؛ فرهنگ ... ، 1 / 198).
جمعیت این روستا در اواسط دهۀ 1320 ش، 508 تن بوده است (همانجا)؛ این شمار در 1335 ش به 857 تن افزایش یافت ( گزارش ... ، 6).
در دهه‌های 1340 تا 1350 ش همراه با زهکشی و خیابان‌بندی بخشهای مختلف اراضی لویزان، این روستا نیز کم‌کم ویژگیهای روستایی خود را از دست داد. در 1346 ش بخش وسیعی از اراضی لویزان، به مساحت حدود 14 میلیون مـ2 به درخت‌کاری اختصاص یافت و با برپایی تأسیساتی در آن، بوستان جنگلی لویزان احداث گردید ( اطلس ... ، 153؛ برای اطلاعات بیشتر، نک : ه د، لویزان، بوستان جنگلی).
لویزان در دهۀ 1350 ش ــ که هنوز بافت روستایی خود را حفظ کرده بود ــ دارای دو باب دبستان، یک تکیه، یک مسجد بزرگ، انجمن ده، پست و تلگراف و تلفن، صندوق پست و دفتر پست بوده است (کریمان، همانجا). دبستان لویزان در این دوران 350 تن دانش‌آموز داشت و این دانش‌آموزان از روستاهای مجاور برای تحصیل به این مدرسه می‌آمدند. از باغهای باصفای این قریه می‌توان به باغ دکتر صدیق اشاره کرد که در شمال این روستا قرار داشت (ستوده، 2 / 742-743).
تا اواسط دهۀ 1360 ش، گاوداریهای چندی در لویزان همچنان دایر بود؛ اما به مرور زمان، گاوداران مجبور شدند که گاوهای خود را به گاوداریهای دیگر ازجمله ازگل و دیگر جاها انتقال دهند (همانجا). در قسمت جنوب شرقی لویزان تپه‌ای وجود دارد که بر فراز آن، بقعۀ امامزادگان پنج تن (ه م) واقع است. در محوطۀ این بقعه، گورستان قدیمی لویزان که از قدمت نسبتاً زیادی برخوردار است، قرار دارد. امروزه به‌سبب خیابان‌کشی، این گورستان به دو قسمت تقسیم شده است؛ بخش وسیعی از گورستان در ضلع شرقی، و بقعۀ امامزاده نیز در آن قرار دارد (همو، 2 / 744).
در 1387 ش، محلۀ لویزان در تقسیمات شهرداری و شورایاری محلات از ادغام 3 محلۀ لویزان، شیان و شهرک ولیعصر تشکیل شد. امروزه این محله‌ها از شمال بـه بزرگراه شهید بابایی، از جنوب بـه خیابان طجرلـو ـ شیان 7، از شرق به خیابان هنگام، و از غرب به بزرگراه امام علی (ع) محدود می‌شود («شناسنامه ... »، بش ).
در 1392 ش، در پارک جنگلی لویزان، یکی از بزرگ‌ترین باغ پرندگان در خاورمیانه احداث شد (برای آگاهی بیشتر، نک : ه د، تهران، باغ پرندگان). مجتمع مسکونی چهارصد دستگاه، مخصوص کارمندان ارتش و صنایع دفاع و مجتمع مسکونی ولایت فقیه و کوی سازمانی شهید سرلشکر فلاحی، دانشگاههای مالک اشتر و تربیت دبیر شهید رجایی نیز در این محله واقع است.
مآخذ
اطلس بوستانهای تهران، سازمان پارکها و فضای سبز تهران، تهران، 1386 ش؛ خان ملک ساسانی، احمد، سیاستگران دورۀ قاجار، تهران، 1346 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374ش؛ «شناسنامۀ محله»، شهرداری منطقۀ 4 تهران (مل )؛ طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران 100، ویژه‌نامۀ صد سالگی شهرداری تهران، تهران، 1387 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، تهران، 1338 ش؛ نیز: