زایگان
زایگان \ zāyegān\ ، روستایی از توابع بخش رودبار قصران، شهرستان شمیران.
روستای زایگان یا در گویش محلی زاگون، در فاصلۀ 6 کیلومتری شمال شرقی شهر فشم و در°51 و ´35 طول شرقی، و °35 و ´58 عرض شمالی، در ارتفاع 258‘2 متر از سطح دریا، و در محل تقاطع رودخانه‌های لالون و آبنیک واقع است.
مناطق، مزارع، مراتع و کوههای اطراف روستای زایگان عبارت‌اند از:
1. از مزرعۀ حَسَنْدَر (مرز زایگان و روته) به سمت شرق تا مرز روستای آبنیک، سمت راست شامل این مناطق است: آهک‌چال، زحمت‌آباد، ویشرکو، خرتیزه، کوشک پله، لوبُن، نقارخونه، دشت پله، ویشه‌سر، چالک، نِسِمَک (زمین شنی)، گُل چال پشت (سمت جنوب روستا)، اُودَمَک (لب آب)، جوزدره (درۀ گردو)، لاتک (لات به معنی زمینهای کنار رودخانه است)، سَرپله، شِنستون (شنزاری)، حوضک، زمین سلطون (زمین سلطان)، کش شنستون (کش به بدنه و سینه‌کش کوه گفته می‌شود)، نخودجار (مزرعۀ نخود)، دوماله (دنباله = ته = آخر)، بهار ـ چشمه، بره سر (بره به جایی گفته می‌شود که گوسفندان را در آن می‌خوابانند)، تپه سر، زَکی لات، گَتِ مُلک، لار مهله (لار محله) و سیاه‌بند که به اراضی آبنیک ختم می‌شود.
2. از حسندر به سمت زایگان، سمت چپ جاده و رودخانه شامل این مناطق است: ویشرکوه، دروازوک، لب تخته، وَروجار، سنگلج، لی‌کندا، غارلی، میمونایی (مومیایی؛ می‌گویند در قدیم در این محل یک جسد مومیایی پیدا شده بود و از آن به بعد این محل را به گویش محلی، میمونایی گفته‌اند)، باغ پشت، دُرون، پِرُیک، ده زاگون (مجاور روستای زاگون)، سرداشتون، کش، بیژنِ زمین (زمین لیز و سُرسُره مانند)، هنجار مهله، شیرازمین، سُرخ‌بند، زاگون‌چال، کوشک زاگون‌چال، پی‌نِسُم، باغ کُر، کنگرنو و سیاه‌بند که به مرز روستای آبنیک متصل می‌شود.
3. مزارع، مراتع و مناطق حد فاصل روستای زایگان تا لالون، سمت راست در مسیر رودخانه شامل پی‌قلاع و لاندرو، و در سمت چپ شامل سی دارون (درختان سیب)، باغ پِشت، گِلیَک، قلمستان، شیون (شیان به معنی شن‌دره)، ویرون‌دره (درۀ ویرانه)، اَشَلَک، اسپی‌خاص، امامزاده عبدالله و سیستون که به مرز روستای لالون منتهی می‌شود.
4. مزارع، مراتع و مناطق حد فاصل روستای زاگون و لالون در مسیر جادۀ آسفالتی (سمت راست): گَتِ‌‌دار، کش و گُم‌پُتُوسی که متعلق به امیر فیضی، وکیل حقوقی شاهپور غلامرضا، برادر محمدرضا شاه بود و باند هلی‌کوپتر داشت و اکنون مالک شخصی دارد و گفته می‌شود پشت آن قبرستان گبری وجود دارد.
کوههای سمت جنوب روستای زایگان از غرب به شرق عبارت‌اند از: استوار، آقای لش، چشمه‌سار، جاخورو، گنج‌کردن، لوسر، مُلارسَم (لار بزرگ)، تیره ـ دوش، سُرخولیز، روسونو، شاهوردی و درۀ اَلِنوتنگه. کوههای سمت شمال روستای زایگان که از غرب به شرق شامل کاظم‌چال، زیراسپی خاص، کَلِرْمه، قُرابَک و آیینه سامان‌اند، به روستای آبنیک متصل می‌شوند. در کوه لوسر دو چشمۀ آب بسیار گوارا به نامهای بِچا اوئک (آب خُنک و سرد) و سفیدچشمه وجود دارد.
روستای زایگان در تابستان حدود 550 و در زمستان نزدیک به 150 خانوار جمعیت دارد. نام خانوادگی اهالی این روستا آب‌محله، سرداشتانی، کَشرانی، کسرایی، آقا ـ مُلّایی، موسى‌خانی، محمدخانی، ریاحی، یعقوبی، ذاکانی، پناهی‌فر، بهمنش، رادمنش، حاصلیان، سلطان‌بُنه، آقایی‌نیا و نصیری‌منش است.
مردم روستای زایگان در گذشته کشاورز و دامدار بودند. امروزه جای کشاورزی را باغداری گرفته است، اما دامداری همچنان رونق دارد. در این روستا حدود 500‘2 رأس دام وجود دارد که در زمستان برای چرا به کویرهای اطراف ورامین برده می‌شوند و از میانه‌های بهار دوباره به منطقه آورده، و در ییلاقات اطراف روستا نگهداری می‌شوند. در این روستا 5 واحد گاوداری با حدود 120 رأس گاو نیز فعالیت دارد و محصولات لبنی مورد نیاز اهالی زایگان و روستاهای اطراف را تأمین می‌کند. شماری از مردم این روستا در اوایل بهار گوسفند خریداری، و آنها را تا میانه‌های پاییز نگهداری می‌کنند و پس از پرواربندی می‌فروشند. بدین ترتیب، شمار احشام روستای زایگان در تابستان از 000‘ 3 رأس تجاوز می‌کند (آمارها مربوط به سال 1388 ش است).
بیشتر جوانان روستای زایگان به تهران مهاجرت کرده‌اند. این جوانان عمدتاً در تهران طلاساز یا طلافروش هستند و کسب‌وکارشان از رونق بسیار خوبی برخوردار است. شماری از این افراد نیز از سرمایه‌داران عمدۀ بازار طلا به شمار می‌روند. از شخصیتهای معروف روستای زایگان حسین ذاکانی از کشتی‌گیران و مربیان پیش‌کسوت کشتی ایران است. برادر او حبیب لباف (نام خانوادگی خود را تغییر داده) نیز از کشتی‌گیران معروف ایران بود. پسر حسین ذاکانی، علیرضا ذاکانی است که نمایندۀ مجلس شورای اسلامی در دوره‌های هفتم و هشتم از تهران بوده است.
بـافت قدیمی و بناهای تاریخی ـ فرهنگی روستای زایگان مانند مسجد، حسینیه، تکیه، حمام و خانه‌های تاریخی این روستا به کلی تخریب و نوسازی شده‌اند و اثری از آنها باقی نمانده است. تا 1388 ش بقایای 4 خانۀ تاریخی متعلق به دورۀ قاجار هنوز بر جای بود، اما میزان تخریب آنها در حدی بود که قابلیت حفظ و نگهداری نداشتند.
در مرکز این روستا و در محلی که اهالی، آنجا را کَشَک می‌نامند، صخرۀ سنگی بزرگی وجود دارد که به اسم «سرقلاع» شهرت دارد و بر بالای آن ایستگاه مخابراتی نصب شده است. در سطح و بدنه‌های جانبی ایـن صخره اثری از شواهـد تـاریخی ـ فرهنگی دیده نمی‌شود؛ اما به احتمال زیاد در گذشته قلعه‌ای بر فراز آن وجود داشته است و اهالی روستا در مواقع ناامنی بدانجا پناه می‌بردند. در محلی از این روستا که اهالی آنجا را «دو رون» (دورود) می‌نامند و از آنجا رودخانۀ لالون از شمال به جنوب از میان روستا می‌گذرد، بر روی رودخانه پلی بسته‌اند که از سنگهای مالون و سیمان ساخته شده است و متعلق به اواخر حکومت پهلوی اول است و ارزش ثبت در فهرست آثار ملی را دارد. بر پیشانی بدنۀ سمت جنوب این پل کتیبه‌ای سنگی موجود است که در بالای آن سال «1320» و در زیر آن سال «1941» به لاتین نوشته شده است. افزون بر این نوشته، کتیبۀ دیگری در بدنۀ سمت شمال غرب پل و در محل تقاطع جوی آب با پل بر روی قابی سنگی که به شکل تقریبی تاج پهلوی است و بر بدنۀ پل نصب شده است، 3 کلمه زیر هم نوشته شده است: کلمۀ بالا «یادگاری»، کلمۀ وسط خوانده نشد و کلمۀ پایین، سال 1391. مشاهدۀ این کتیبه جز با راهنمایی اهالی مطلع روستا تقریباً محال است.
در فاصلۀ حدود 500 متری سمت شمال روستای زایگان و حد فاصل آن تا روستای لالون بنای نوبنیاد امامزاده‌ای به نام امامزاده عبدالله وجود دارد که مردم روستاهای زایگان و لالون آن را متعلق به روستای خود می‌دانند. بنای این امامزاده به علت نوساز بودن در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده است.
روستای زایگان از روستاهای آباد و پررونق منطقه است و اهالی آن عمدتاً از وضعیت خوبی برخوردارند. از باغهای نسبتاً وسیع این روستا محصولاتی نظیر گیلاس، آلبالو و گردو به بازار عمومی عرضه می‌گردد. آب مورد نیاز باغهای روستای زایگان از رودخانۀ لالون که رودی دائمی و نسبتاً پر آب است و نیز رودخانۀ آبنیک که از سمت شمال شرقی زایگان به آن می‌رسد، برداشت می‌شود و اهالی از این نظر مشکلی ندارند. آب آشامیدنی مردم روستای زایگان از فاصلۀ حدود دو کیلومتری جنوب غربی روستا، و از چشمه‌ای به نام «پیرکَربلی» (پیر کربلایی) که از درون سنگ می‌جوشد، برداشت، و به وسیلۀ لوله به روستا منتقل می‌شود. این چشمه برای اهالی جنبۀ تقدس نیز دارد. در جنب این چشمه دو درخت سرو وجود داشت که یکی از آنها در سالهای دهۀ 1380 ش خشک شده است، اما دیگری زنده است و اهالی به آن دخیل می‌بندند و به آن متوسل می‌شوند و معتقدند که آنجا محل دفن امامزاده است.
چشمۀ دیگری نیز در مجاورت روستا و در نزدیکی گورستان ده وجود دارد که به نام «چشمه‌سر» شهرت دارد و اهالی، آن را شگفت‌انگیز می‌دانند، زیرا آبش در تابستان بسیار سرد و در زمستان بسیار گرم است؛ احتمالاً گرما و سرمای شدید هوای منطقه در تابستان و زمستان موجب چنین پدیده‌ای می‌شود. اهالی روستای زایگان وجود چشمه‌های پرشمار و فراوانی آب را سبب نام‌گذاری زایگان می‌دانند و می‌گویند زایگان در اصل «زاگون»، و به معنی زاینده‌رود بوده است.
مردم روستای زایگان در جریان 8 سال دفاع مقدس، شمار 13 تن شهید ــ که 3 تن از آنان مفقودالاثرند ــ یک تن آزاده و 15 تن جانباز تقدیم میهن اسلامی ایران کرده‌اند. این روستا اکنون دارای یک باب مدرسۀ ابتدایی، یک واحد راهنمایی تحصیلی ــ که هر دو به صورت مختلط فعالیت می‌کنند ــ خانۀ بهداشت، مرکز مخابرات و بیش از 10 واحد بنگاه معاملات املاک است. وجود این تعداد بنگاه معاملات املاک، حکایت از رونق این حرفه در محل، حراج و مصادرۀ مزارع و مراتع، تخریب محیط زیست منطقه و تغییر فرهنگ اجتماعی ـ فرهنگی محیط و دهها نکتۀ مهم دیگر دارد.