دورود
دورود، یا دُرود، شهرستان و شهری در استان لرستان.
شهرستان
شهرستان دورود با حدود 326‘1 کمـ2 مساحت، و حدود 500‘174 تن جمعیت (1395 ش / 2016 م)، در شمال خاوری استان لرستان جای دارد. برپایۀ قانون تقسیمات کشوری سال 1395 ش، این شهرستان به مرکزیت شهر دورود، متشکل از دو بخش به نامهای مرکزی و سیلاخور، 5 دهستان به نامهای چالانچولان، سیلاخور، حشمت‌آباد، دورود و ژان، و دو شهر به نامهـای دورود و چـالانچـولان است (نک : «تـاریخچـه ... »، بش ؛ «درگاه ... »، بش ؛ «تقسیمات ... »، بش ؛ نقشه ... ). شهرستان دورود از شمال به شهرستان شازند در استان مرکزی، از باختر به شهرستان خرم‌آباد، از شمال باختری به شهرستان بروجرد، از جنوب به شهرستان الیگودرز، و از خاور به شهرستان ازنا محدود است (همان). این شهرستان تا سال 1367 ش / 1988 م، یکی از بخشهای شهرستان بروجرد به شمار می‌رفت؛ اما پس از آن، به شهرستان ارتقا یافت (فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 58 / 280).
بیشتر زمینهای شهرستان دورود را دشتی پایکوهی فراگرفته است که دنبالۀ دشت بروجرد به شمار می‌رود و بلندیهایی نیز بر این دشت مشرف است. مهم‌ترین این بلندیها که بیشتر آنها در دهستان ژان جای دارند، اینها ست: کوه ژان به ارتفاع 926‘2 متر، کوه سفید به ارتفاع 719‘2 متر، کوه سیاه به ارتفاع 563‘2 متر، و کوه شاه‌نشین به ارتفاع 920‘2 متر که در دهستان سیلاخور جای دارد (همان، 58 / 281). از این کوهها، رودخانه‌های متعددی سرچشمه می‌گیرند که مهم‌ترین آنها، رودخانه‌های تیره و ماربُره و ریزابه‌های پرشمار آنها ست. شهرستان دورود آب‌وهوایی معتدل، و مایل به سرد تا سرد دارد و در شمار نواحی نیمه‌خشک تا نیمه‌مرطوب به شمار می‌آید (جعفری، 552).
شهرستان دورود همچون دیگر نواحی استان لرستان محل آمدوشد و توقف عشایر مختلف لر است. عشایر لر در این شهرستان شامل دو ایل هفت‌لنگ و چهارلنگ متشکل از طوایف حاجی‌وند، پولادوند، عبدالوند، سالاروند و نیز ایلات سادات و ترکاشوند است. مردم شهرستان دورود مسلمان و شیعه‌مذهب‌اند و به زبان فارسی با گویش لری سخن می‌گویند (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
شهر
شهر دورود مرکز این شهرستان، با موقعیت دره‌ای در °33 و ´29 عرض شمالی، و °49 و ´3 طول شرقی، در ارتفاع 460‘1 متری از سطح دریا و در 66 کیلومتری شرق خرم‌آباد (مرکز استان) واقع شده است (همان، نیز جعفری، همانجاها؛ پاپلی، 253).
روستایی که هستۀ اولیۀ شهر کنونی دورود به شمار می‌رود، در گذشته بین‌النهرین / بحرین نامیده می‌شد و سبب این نام‌گذاری، قرارگرفتن میان دو رودخانۀ تیره و ماربره بود (چکنگی، 44، 203؛ زنده‌دل، 31). نام اصلی و اولیۀ این روستا «بَنْگِله» بوده ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 58 / 283)، و سپس به بحرین بدل شده است (مرگان، 2 / 144، 158، 165، جم ؛ سهرابی، 54؛ ساکی، 20)؛ از زمان تأسیس ایستگاه راه‌آهن در این محل، نام «دورود» که فارسی بحرین است، بر آن نهادند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). دورود در 1328 ش رسماً به‌عنوان نقطۀ شهری شناخته شد (نشریه ... ، 53).
هستۀ اولیۀ شهر در حقیقت روستاها و مناطق کشاورزی‌ای بوده‌اند که در محل تلاقی دو رودخانۀ یادشده قرار داشته‌اند. عواملی مانند تأسیس راه‌آهن سراسری، و وجود ایستگاه دورود، ایجاد دو آسیاب در دو محلۀ آن و سرانجام تأسیس بخشداری در آنجا، در 1316 ش، در توسعۀ شهر نقش اساسی داشته، و چهرۀ روستایی آن را به یک شهر صنعتی بدل کرده است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، نیز زنده‌دل، همانجاها). با بهره‌برداری از راه‌آهن سراسری ایران (بندر شاه ـ بندر شاپور / بندر ترکمن ـ بندر امـام خمینی کنونی) در 1317 ش، دورود بر سر این راه قرار گرفت و یکی از ایستگاههای مهم این راه‌آهن در آنجا ساخته شد (نیساری، 510؛ نیز نک : فرهنگ جغرافیایی ایران، 6 / 169).
موقعیت خاص و مناسب دورود، با احداث راه‌آهن سراسری، و برپایی کارخانه‌هایی مانند سیمان و فارسیت، صنایع دفاع ملی، و فولاد و چدن، بر اهمیت و توسعۀ آن افزوده است و یکی از مناطق مهم کارگری استان لرستان به شمار می‌رود (دولتیاری، 115؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 58 / 282).
ژاک دو مرگان که در 1308 ق / 1891 م، بحرین (دورود کنونی) را دیده است، آن را دهی کوچک و محلی جالب توجه توصیف نموده، که در محل التقای دو رودخانه‌ای که «آب دز» را تشکیل می‌دهند، واقع شده است. همو از وجود قلعه‌ای خبر می‌دهد که بنای آن به سدۀ 4 ق / 10 م، می‌رسیده است. عربها این قلعه را که جنبۀ سوق‌الجیشی داشته است، «در اولین مرحلۀ فتح اسلام اشغال کردند، تا بدان وسیله کوچ‌نشینان کوهستانها را به انقیاد [خود] درآورده و آنها را از آمدن و چپاول‌کردن جلگه‌های بروجرد و علی‌آباد مانع گردند» (نک : 2 / 158؛ نیز نک : ایزدپناه، 2 / 515، حاشیۀ 2).
مرگان از روستایی به نام «گُرجی» در نزدیکی بحرین نیز یاد کرده که به‌طور یقین در گذشته آباد و پرجمعیت بوده و گویا ساکنانش مسیحیان گرجی‌تبار بوده‌اند که از گرجستان بدین محل کوچیده بودند، اما در زمان دیدار مرگان از آن ناحیه، اهالی مسلمان شده و با توده‌های بختیاری درآمیخته بودند (2 / 152؛ قس: فرهنگ جغرافیایی ایران، 6 / 312؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 58 / 540).
شهرستان دورود، به‌ویژه بخش سیلاخور، از مناطق لرزه‌خیز لرستان به شمار می‌رود، تاجایی‌که تشکیل دریاچۀ «ایرن» در جنوب دورود به چنین پدیده‌ای (لرزه‌های زاگرس) نسبت داده می‌شود (امبرسز، 309-310، 395، 464). در اول محرم 1327 ق / 23 ژانویۀ 1909 م، زمین‌لرزۀ فاجعه‌باری درۀ سیلاخور (از بخشهای تابعۀ امروزی شهرستان دورود) را در هم کوبید؛ در این رویداد مجموعاً 128 روستا آسیب دید که از میان آنها 64 آبادی به کلی ویران شد و شمار تلفات جانی 6 تا 8 هزار تن برآورد گردید (امبرسز، 203، 289، 310، جم ).
در دره‌های چکان و دهقادی (در گذشته: ده‌قاضی) آثار زیستگاههای کهن و قلعه‌های بسیار بزرگی مشهود است؛ همچنین در روستای چکان و دهقادی ساختمان آتشکدۀ بسیار بزرگی از عهد پیش از اسلام و آثار آب‌رسانی به روش قدیمی به طول چند کیلومتر تا داخل قلعه دیده می‌شود (زنده‌دل، 66). در درۀ شوی، غار تاریخی، قلعه و دیگر آثار تاریخی، و نیز روستای تاریخی شوی قرار گرفته است (همانجا). در درۀ یادشده، از محلهای دیدنی دورود، مقبره‌ای وجود دارد که به آرامگاه شمس تبریزی موسوم است (همو، 102، 121). در شهر دورود 11 امامزاده ازجمله امامزاده حمزه‌علی (هندوکش) قرار دارد (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 58 / 283). در شماری از آبادیهای شهرستان دورود، تپه‌هایی باستانی وجود دارد (نک : ایزدپناه، 2 / 515).
مآخذ
امبرسِز، ن. ن. و چ. پ. ملویل، تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران، 1370 ش؛ ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، 1363 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367 ش؛ «تاریخچۀ شهرستان»، فرمانداری شهرستان دورود (مل )؛ «تقسیمات کشوری»، آمار1 (مل )؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ چکنگی، علیرضا، فرهنگنامۀ تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی (ایران و نواحی مجاور)، مشهد، 1378 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار2 (مل )؛ دولتیاری، روح‌الدین، لرستان، سرزمین تاریخ کهن، خرم‌آباد، 1375 ش؛ زنده‌دل، حسن و دیگران، مجموعۀ راهنمای جامع ایرانگردی (استان لرستان)، تهران، 1379 ش؛ ساکی، علی‌محمد، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، خرم‌آباد، 1343 ش؛ سهرابی، محمد، لرستان و تاریخ قوم کاسیت (کاسیان)، خرم‌آباد، 1376 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (خرم‌آباد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1373 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان ششم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330 ش؛ مرگان، ژاک دو، ایران، مطالعات جغرافیایی، ترجمۀ کاظم ودیعی، تبریز، 1339 ش؛ نشریۀ تاریخ تأسیس‌دار، وزارت کشور، تهران، 1378 ش؛ نقشۀ تقسیمات کشوری ایران (سیاسی)، گیتاشناسی، تهران، شم 390؛ نیساری، سیروس، کلیات جغرافیای ایران، تهران، 1350 ش؛ نیز:
Amar1, www.amar.org.ir, default.aspx?tabid=666 (acc. Sep. 2017); Amar2, www.amar.org.ir, default.aspx?tabid=2741 (acc. Aug. 2017); Dorood, www.dorood-gov.ir / Index.aspx?page=form & lang = 1 & sub=5&tempname=DoroodMain&page ID=217 (acc. Jun. 16, 2018).