دشتستان

دَشْتِسْتان، شهرستانی در استان بوشهر. این شهرستان با بیش از 366‘6 کمـ2 وسعت (1389 ش)، بزرگ‌‌ترین شهرستـان بوشهر به شمار می‌رود (رستگار، 296). شهرستان دشتستان در 1394 ش، برپایۀ قانون تقسیمات کشوری متشکل از 6 بخش به نامهای سعدآباد، شبانکاره، مرکزی، ارم، بوشکان و آب‎پخش، و 9 شهر به نامهای آب‌پخش، بوشکان، کلمه، تنگ ارم، دالکی، برازجان، شبانکاره، وحدتیه و سعدآباد به مرکزیت شهر برازجان بوده («درگاه ... تقسیمات ... »، بش‍‌ )، و در سرشماری سال 1395 ش، اندکی بیش از 252‎هزار تن جمعیت داشته است («درگاه ... »، بش‍‌ ).
اراضی شهرستان دشتستان ازلحاظ ناهمواریها به دو منطقۀ کوهستانی در شمال شرقی و شرق، و منطقۀ هموار جلگه‌ای در غرب تقسیم می‌شوند. کـوههای این شهرستـان در جهت شمـال غربـی ـ جنوب شرقی، و به موازات کرانه‌های خلیج فارس امتداد دارند. دو رودخانۀ شاپور و دالکی، که هر دو از کوههای استان فارس سرچشمه می‌گیرند، مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان دشتستان به شمار می‌روند (نک‍ : فخرایی، 9، 13). این شهرستان در مناطق پست و جلگه‌ای، دارای تابستانهای گرم‌و‌خشک و زمستانهای معتدل، و در مناطق کوهستانی، دارای تابستانهای نسبتاً معتدل و زمستانهای سرد و معتدل است و گاهی شبها دمای هوا به صفر درجۀ سانتی‌گراد می‌رسد (نک‍ : همو، 24-25؛ رستگار، 322).

پیشینۀ تاریخی

براساس کاوشهای باستان‌شناختی در دورۀ ایلامی (هزارۀ 2 و بخشی از هزارۀ 1 ق‎م)، این ناحیه از راههای ارتباطی ایلامیها با نواحی جنوب شرقی و شرق ایران بوده است؛ همچنین در این ناحیه، آثاری مربوط به دورۀ هخامنشی وجود دارد که از اهمیت خاصی برخوردار است. در محلی موسوم به چرخاب (امروزه در محدودۀ شهرستان دشتستان)، آثار قابل توجهی از کاخ زمستانی کورش شامل ته‌ستونها و برخی اشیاء به دست آمده است (سرفراز، 25-32؛ اتابک‌زاده، 29، 70؛ مشکور، 595)؛ همچنین بقایای آثاری از دورۀ سلوکی، اشکانی و ساسانی مانند تل‌ پهن، تل‌ خندق، گوردختر و تنب‌گور در آنجا یافت شده است (نک‍ : سرفراز، اتابک‌زاده، همانجاها؛ نیز رستگار، 84 بب‍‌ ).
به نظر می‌رسد در دورۀ فتوحات مسلمانان، در 19 ق / 640 م، این منطقه نیز مانند بوشهر و دیگر کوره‌های فارس و کرمان به‌دست مسلمانان گشوده شده باشد (نک‍ : بلاذری، 386-387). هرچند نام دشتستان در منابع تاریخی و جغرافیایی سده‌های نخستین اسلامی به چشم نمی‌خورد، اما در دل این منطقه، ناحیه‌های تاریخی توج، برازجان و شبانکاره (ه‍ م‌م) واقع شده‌اند و تاریخ دشتستان جدا از تاریخ این نواحی نیست و به‌طور قطع، دشتستان از دیرباز، محل اسکان اقوام بومی طوایف ایرانی بوده است (نک‍ : اتابک‌زاده، 62-63). برخی از محققان احتمال داده‌اند که این ناحیه با «دشت دستقان»، که اصطخری از آن به‎عنوان یکی از نواحی گرمسیر فارس یاد کرده است (ص 136)، منطبق باشد (شوارتس، 112).
در منابع دورۀ اسلامی، از شبانکاره و برازجان بسیار یاد شده است (اتابک‌زاده، همانجا). پس از سقوط ملوک شبانکارۀ فارس به‌دست آل‌مظفر در سدۀ 8 ق / 14 م (حمیدی، 206)، اقوام شبانکاره پراکنده شدند و طوایفی از آنان، که بیشتر از طایفۀ اسماعیلی بودند، به «ده کهنه» آمدند و این ناحیه از شبانکاره، دشتستان نام گرفت (همانجا؛ نیز مشروطیت ... ، 374). از دورۀ صفوی بدین سو، با رونق‎گرفتن کرانه‌های ایرانی خلیج فارس، نام دشتستان بیشتر به چشم می‌خورد (اتابک‌زاده، 65).
به نوشتۀ محمدمهدی استرابادی در دورۀ حکومت نادر شاه افشار، طهماسب قلی‌خان جلایر و اسماعیل خان خزیمه برای دفع ابوالفتح خان شوشتری در دشتستان به هم رسیدند و نیرویی فراهم کردند (ص 219-221). در دورۀ زندیه نیز امرای دشتستان در جنگ کریم ‌خان زند با آزاد خان افغان، نیرویی به کمک شاهِ زند فرستادند (موسوی، 32-34).
در دورۀ قاجار، بلوک دشتستان در شمار بلوکهای ایالت فارس بود (فسایی، 2 / 1319؛ خورموجی، 67) و شامل نواحی مختلف ازجمله برازجان، دالکی، شبانکاره و زیرراه می‌شده است (فسایی، 2 / 1319-1330)؛ تا آنکه در 1333 ش، با ایجاد فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج ‌فارس، دشتستان از فارس جدا شد و همراه منطقۀ دشتی، یک فرمانداری مشتمل بر 3 بخش به نامهای برازجان، تنگستان و خورموج را تشکیل داد. در 1348 ش، با تشکیل استان ساحلی بنادر و جزایر خلیج‌ فارس و دریای عمان، بخشهای عمده‌ای از شهرستان دشتستان کنونی در محدودۀ فرمانداری برازجان (دشتستان) قرار گرفت. سرانجام، با تأسیس استان بوشهر در 1352 ش، شهرستان دشتستان مشتمل بر دو بخش مرکزی و سعدآباد به مرکزیت شهر برازجان تشکیل شد (نک‍ : فریدی‌، 2 / 99، 102-103).

مآخذ

اتابک‌زاده، سروش، جایگاه دشتستان در سرزمین ایران، شیراز، 1373 ش؛ استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، 1341 ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ بلاذری، احمد، فتوح ‌البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1865 م؛ حمیدی، جعفر، استان زیبای بوشهر، بوشهر، 1384 ش؛ خورموجی، محمدجعفر، نزهت ‌الاخبار، به کوشش علی آل‌داود، تهران، 1380 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار 2 (مل‍‌ )؛ «درگاه ملی آمار: تقسیمات کشوری»، آمار 1 (مل‍ ‌)؛ راهنمای شهرستانهای ایران، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، 1345 ش؛ رستگار، زکریا، دشتستان: تاریخ، سرزمین، فرهنگ، بروجن، 1392 ش؛ سرفراز، علی‌اکبر، «کشف کاخی از عهد کورش کبیر در ساحل خلیج ‌فارس»، فصلنامۀ باستان‌شناسی و هنر ایران، تهران، 1350 ش، شم‍ 7- 8؛ شوارتس، پاول، جغرافیای تاریخی فارس، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1372 ش؛ فخرایی، محمدجواد، دشتستان در گذر تاریخ، شیراز، 1383 ش؛ فریدی‎ مجید، فاطمه و دیگران، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، تهران، 1388 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری فسا، وزارت کشور، تهران، 1338 ش؛ مشروطیت جنوب ایران (گزارش بالیوز بریتانیا در بوشهر 1905-1915 م / 1323-1333 ق)، ترجمۀ حسن زنگنه، تهران، 1386 ش؛ مشکور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران، 1371 ش؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، تحریر عزیزالله بیات، تهران، 1363 ش؛ نیز:

Amar 1, www.amar.org.ir / default.aspx?tabid=666 (acc.Sep. 2017); Amar 2, www.amar.org.ir / default.aspx?tabid=2741 (acc. Aug. 2017).