درعیه

دِرْعیّه، شهری کوچک در 20کیلومتری شمال غربی ریاض و نخستین مرکز حکومت آل‌سعود.
از درعیه نخستین‌بار در منابع سدۀ 11 ق / 17 م یاد شده، اما این بدان معنا نیست که درعیه پیش از آن نبوده است. درۀ بنی‌حنیفه، که درعیه در بخش بالای آن جای دارد، از دیرباز بسیار حاصلخیز بود و کشتزارها، باغها و نخلستانهای فراوان داشته است. همچنین در کتابهای جغرافیایی کهن از روستاهای بسیاری در این منطقه نام برده شده که بی‌تردید درعیه نیز یکی از آنها بوده است؛ گویا درعیه همان غبراء بوده که بعدها به عوده، و سپس به درعیه تغییر نام داده است (فهدالعیسی، 231-233؛ دائرةالمعارف ... ، 9 / 197؛ «درعیه ... »، npn.).
اهمیت درعیه در تاریخ از‌آن‌رو ست که آل‌سعود نهضت خود را برای دستیابی به حاکمیت شبه‌جزیرۀ عربستان، از آنجا آغاز کرد. در 1138 ق / 1726 م اهالی درعیه با محمد بن سعود بن مقرن (حک‍ 1139- 1179 ق / 1727-1765 م) بیعت کردند و حکومت وی را پذیرفتند. او در نیمۀ نخست حکومت 40سالۀ خود موفق شد براساس شیوه‌های متداول در میان عشایر جزیرةالعرب و در قبال اخذ مبالغی ــ که در اصطلاح اهالی نجد بدان قانون گفته می‌شود ــ عدالت و امنیت را در شهر کوچک درعیه، که شمار خانه‌های آن به 70 باب نمی‌رسید، برقرار نماید. اما با آمدن شیخ محمد بن عبدالوهاب (1115-1206 ق / 1703-1792 م) به درعیه، در 1158 ق / 1745 م، دورۀ جدیدی در آنجا آغاز شد (سعید، 1 / 17- 18؛ خزعل، 1 / 149-157؛ نیز نک‍ : اسد، 87، حاشیۀ 1). شیخ محمد بن عبدالوهاب که به‌سبب تبلیغ مذهب خود از زادگاهش عُیَینه رانده شده بود، با محمد بن سعود هم‌پیمان شد تا برای نشر دعوت خود و مبارزه در راه تحقق آن، از قدرت حکومتی و دینی یکدیگر محافظت کنند (تقوی، 30، 39؛ ابن‌بشر، 1 / 14-16؛ عسه، 4؛ بدیب، 75).
محمد بن سعود دستور داد تا مسجدی برای برگزاری مجالس درس و بحث شیخ و اقامۀ نماز بنا شود. مردم از گوشه‌و‌کنار برای شرکت در این مجالس به درعیه می‌آمدند. دعوت مسالمت‌آمیز شیخ محمد بن عبدالوهاب در دو سال نخست به کندی پیش می‌رفت. از سوی دیگر شمار روزافزون دشمنان وی که با یکدیگر همدست می‌شدند، شیخ را بر آن داشت تا با همراهی محمد بن سعود و کمکهای مالی دولت انگلستان، اعلان جهاد کند (نک‍ : خطیب، 61-64؛ خزعل، 1 / 163، 206؛ ابن‌غنام، بخش سوم: غزوات). پیش از این، اهالی درعیه در فقر و تنگ‌دستی به سر می‌بردند؛ اما در این دوره چنان ثروتی برای درعیه حاصل شد که در بهبود وضعیت زندگی مردم تأثیرات چشمگیری داشت (خزعل، 1 / 164).
پس از درگذشت محمد بن سعود در 1179 ق / 1765 م، فرزندش عبدالعزیز بر جای او نشست. در دورۀ حکومت وی، مردم بعضی از شهرها بنای نافرمانی گذاشتند؛ ازاین‌رو، عبدالعزیز بارها نیروهایی از درعیه برای سرکوب آنان گسیل می‌داشت (همو، 1 / 263، 272، 273-286). از سوی دیگر، دولت عثمانی که از گسترش وهابیگری و همچنین توان نظامی حکومت درعیه و یورشهای آنان به حدود عراق نگران شده بود، سلیمان پاشا، والی خود در جزیرةالعرب را مأمور تصرف درعیه و برچیدن حکومت آل‌سعود کرد؛ اما حملات وی به درعیه بی‌نتیجه ماند و درعوض نیروهای درعیه در 1216 ق / 1801 م به کربلا یورش بردند و پس از کشتار وسیع مردم در بازار و خانه‌ها، دست به غارت اموال و حتى تزیینات مرقد امام حسین (ع) زدند (همو، 1 / 384-387؛ ریحانی، 54؛ خطیب، 176).
پس از فاجعۀ کربلا مردی کُردتبار از توابع موصل تصمیم به قتل عبدالعزیز گرفت. او در کسوت درویشان به درعیه وارد شد و به‌تدریج توجه عبدالعزیز را به خود جلب کرد. وی در ردیف اول صفی بود که عبدالعزیز نماز می‌گزارد، تا اینکه سرانجام موفق شد در 1218 ق / 1803 م و در حین نماز وی را به قتل رساند (خزعل، 1 / 388؛ ریحانی، همانجا؛ حمزه، 339).
محمدعلی پاشا، خدیو مصر، در 1231 ق / 1816 م سپاهی را به فرماندهی فرزندش ابراهیم پاشا روانۀ درعیه کرد. پس از ماهها نبرد سخت، عبدالله بن عبدالعزیز، حاکم درعیه، ناگزیر تن به صلح داد و در 1233 ق / 1818 م شهر به تصرف نیروهای محمدعلی پاشا درآمد. ابراهیم پاشا همۀ افراد آل‌سعود و پیروان شیخ محمد را به مصر تبعید کرد. او به دستور محمدعلی پاشا شهر را ویران کرد و درختان و نخلستانهایش را ریشه‌کن ساخت (ابن‌بشر، 1 / 244-261؛ آلوسی، 26؛ تشنر، 175؛ ابوداهش، 342-343).
پس از آنکه ابراهیم پاشا آن منطقه را ترک گفت، محمد بن مُشاری، خواهرزادۀ سعود بن عبدالعزیز که اموال و سلاح بسیار در اختیار داشت، در 1234 ق / 1819 م برای بازسازی درعیه و احیای حاکمیت آل‌سعود بر سرزمین نجد، به آنجا بازگشت و مردم دیگر شهرها را تشویق کرد تا در درعیه اقامت گزینند؛ اما در این کار توفیق چندانی نیافت. دیری نپایید که در 1236 ق / 1821 م به دستور حسین بِی، فرمانده نیروهای مصری، درعیه بار دیگر ویران شد. در 1240 ق / 1825 م، تُرَمی بن عبدالله ریاض را به تصرف درآورد و مرکز حکومت آل‌سعود را به این شهر منتقل کرد (ابن‌بشر، 1 / 264؛ EI2, II / 321؛ فاخری، 18). در 1281 ق / 1864 م که کلنل پِلّی، افسر بریتانیایی مقیم خلیج فارس، به درعیه سفر کرده بود، آنجا را شهری متروکه یافت؛ اما فلیبی، دیگر افسر بریتانیایی که در 1336 ق / 1918 م از این منطقه دیدار داشته، از وجود واحه‌های جدیدی در این منطقه خبر داده است (EI2, II / 322).
با تثبیت حاکمیت آل‌سعود، درعیه به‌عنوان نخستین پایتخت مورد توجه قرار گرفت و بازسازی شد. این شهر در 2010 م / 1389 ش، دارای بیش از 43هزار تن جمعیت بوده است («عربستان سعودی»، npn.). درعیه از دو بخش تاریخی و نوساز تشکیل شده است. بخش تاریخی آن دارای 3 محله به نامهای طُرَیف، غصیبه و بجیری است. محلۀ طریف در بلندترین بخش شهر جای دارد و مشرف بر بخش نوساز شهر است؛ در این بخش از شهر سازه‌های گلین، ازجمله قصر آل‌سعود و برجهای دیده‌بانی متعلق به اوایل حاکمیت آل‌سعود، بر جای مانده است؛ محلۀ طریف در 2010 م / 1389 ش، از سوی یونسکو به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسید. از دیگر آثار تاریخی درعیه، مسجد ـ مدرسۀ محمد بن عبدالوهاب است که در محلۀ بجیری جای دارد (علی خان، npn.؛ «مدینة ... »، بش‍‌ ).

مآخذ

آلوسی، محمود شکری، تاریخ نجد، به کوشش محمد بهجةالاثری، قاهره، 1347 ق؛ ابن‌بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، 1385 ق؛ ابن‌غنام، حسین، تاریخ نجد، به کوشش ناصرالدین اسد و عبدالعزیز بن محمد بن ابراهیم شیخ، بیروت، 1415 ق / 1994 م؛ ابوداهش، عبدالله، «الدرعیة فی اعین الشعراء»، العرب، 1411 ق، س 26، شم‍ 5-6؛ اسد، ناصرالدین، حاشیه بر تاریخ نجد (نک‍ : هم‍ ، ابن‌غنام)؛ تقوی، ابوالعُلى، الفرقة الوهابیة فی خدمة من؟، بیروت، الارشاد للطباعة و النشر؛ حمزه، فؤاد، قلب جزیرة العرب، ریاض، 1388 ق / 1968 م؛ خزعل، حسین، حیاة الشیخ محمد بن عبدالوهاب، بیروت، 1968 م؛ خطیب، محمد عوض، صفحات من تاریخ الجزیرة العربیة الحدیث، قم، 1416 ق / 1996 م؛ دائرة المعارف الاسلامیة، به کوشش زکی خورشید و دیگران، قاهره، 1933 م بب‍ ؛ ریحانی، امین، تاریخ نجد الحدیث و ملحقاته، بیروت، 1928 م؛ سعید، ناصر، تاریخ آل سعود، مکه، 1404 ق؛ فاخری، محمد، الاخبار النجدیة، به کوشش عبدالله بن یوسف شبل، مکه، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیه؛ فهدالعیسی، محمد، «مدینة الدرعیة، القاعدة الاولى للدولة السعودیة»، العرب، 1386 ق، س 1، شم‍ 3؛ «مدینة الدرعیة القدیمة»، الریاض (مل‍‌ )؛ نیز:

Ali Khan, Gh., «Heritage Tag for Historical Sites: KSA Boosts Campaign», Arab News, www.arabnews.com / news / 453807; Arriyadh, www. arriyadh.com / ar / tourism / left / cityplaces / getdocument.aspx?f= / openshare / ar / tourism / left / cityplaces / dra.doc_cvt.htm (acc. Oct. 2017); Assah, A., Miracle of the Desert Kingdom, London, 1969; Badeeb, S. M., Saudi-Iranian Relations 1932-1982, London, 1993; «Diriyah: The City That Gave Birth to Suadi Arabia», Asharq al-Awsat, www. english. aawsat. com / 2010 / 09 / article55249320 / diriyah-the-city-that-gave-birth-to-saudi-arabia (acc. 30 / 08 / 1395); EI2; «Saudi Arabia», City Population, www.citypopulation.de / saudiarabia.html?cityid=21868 (acc. Aug. 2017); Taeschner, F., Geschichte der arabischen Welt, Stuttgart, 1964.