دراج

دَرّاج، ابوالحسین سعید بن حسین (د 320 ق / 932 م)، از مشایخ صوفیه. از جزئیات زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، جز آنکه می‌دانیم که بغدادی بود و برادر بزرگ‌تری به نام بکیر دراج داشت که در بغداد می‌زیست (جامی، 174). خواجه عبدالله نیز او را از جملۀ ظریفان می‌شمارد، که در آن روزگار به اشخاص اهل فضل و ادب و هنر اطلاق می‌شده است (ص 428). دراج در بغداد مرید خاص ابراهیم خَوّاص (د 291 ق / 904 م) بود و با ابوعمرو دمشقی و ابوعمران مزین رازی مصاحبت داشت. وی با ابوالحسین نوری (د 295 ق / 908 م) و ابوسعید خراز (د 279 ق / 892 م) نیز معاصر بود (همانجاها).
دراج همچنین دیداری هم با ابوجعفر مجذوم و ابوالحسین رازی داشت که بر احوال عرفانی او تأثیرگذار بود (خواجه عبدالله، 423-424؛ دیلمی، 68-70؛ الف لیلة و لیلة، 4 / 116). ابن‌خفیف شیرازی نیز از کسانی است که به دیدار دراج رفته بود و اقوالی از او را نقل کرده است (خواجه عبدالله، 537؛ دیلمی، 68-72). شیخ دراج سفرهای زیادی به مناطق مختلف ازجمله اردن، شام و مکه داشت (خواجه عبدالله، 428- 429؛ دیلمی، 68-70). وی ظاهراً در بغداد درگذشت (خواجه عبدالله، 428).
به‌رغـم این اطلاعـات اندک دربـارۀ زنـدگی دراج، در ادبیات صوفیانه از دیرباز از او به‌عنوان یکی از شخصیتهای مورد استناد در بحثهای مربوط به سماع یاد شده است و نویسندگان صوفی از کهن‌ترین منابع، گفته‌ها و حکایتهای وی را در این زمینه نقل کرده‌اند (برای نمونه، نک‍ : سراج، 286؛ قشیری، 345، 346؛ هجویری، 533؛ خواجه عبدالله، 573-574). از میان این روایتها و اقوال، به‌ویژه به عبارتی از دراج استناد می‌شود که در آن وی از سماع به‌عنوان عاملی یاری‌دهنده در حرکت به سوی معشوق ازلی و رسیدن به وجد و صفای درونی و سرمستی ناشی از آن یاد می‌کند (نک‍ : سراج، 271؛ غزالی، 850-851؛ فارمر، 36؛ ایوری، 151).
خواجه عبدالله انصاری در طبقات الصوفیۀ خود، دراج را در کنار ذوالنون مصری، شبلی، ابوسعید خراز و ابوالحسین نوری، از جملۀ صوفیانی می‌شمارد که در حال سماع از دنیا رفته‌اند (ص 580).

مآخذ

الف لیلة و لیلة، به کوشش رأفت بحیری، بیروت، 1957 ش؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1366 ش؛ خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیة، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، 1362 ش؛ دیلمی، علی، سیرة ... ابن الخفیف الشیرازی، ترجمۀ یحیی بن جنید شیرازی، به کوشش آ. شیمل، تهران، 1363 ش؛ سراج طوسی، عبدالله، اللمع فی التصوف، به کوشش نیکلسن، لیدن، 1914 م؛ غزالی، محمد، احیاء علوم ‌الدین، ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1351 ش؛ قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة، به کوشش معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، 1358 ش؛ نیز:

Avery, K. S., A Psychology of Early Sufi Samāʿ, London, 2004; Farmer, H. G., A History of Arabian Music, London, 1967.