خوی
خوی، زیستگاهی بسیار کهن، شهرستان و شهری در استان آذربایجان غربی.
شهرستان خوی
ایـن شهرستان بـا 616‘4 کمـ2 وسعت، در نواحی شمالی استان آذربایجان غربی جای دارد. شهرستان خوی در سرشماری 1390 ش، 309‘354 تن جمعیت داشته است («درگاه ... »، بش ).
شهرستان خوی از شمال به شهرستانهای چایپاره، شوط، ماکو و چالدران، از شرق به شهرستان مرند در آذربایجان شرقی، از جنوب به شهرستان سلماس، و از غرب به کشور ترکیه محدود است ( اطلس ... ، 77).
این شهرستان در مرداد 1387 با مصوبۀ هیئت دولت به معاونت استانداری و فرمانداری ویژه ارتقای سطح سیاسی یافت و هم‌اکنون (1395 ش) شامل 4 بخش مرکزی، ایواوغلی، قُطور (هم‌مرز با ترکیه) و صفائیه (مرکز آن زورآباد) است و 5 شهرِ خوی، ایواوغلی، فیرورَق (در گویش محلی پِرَه)، قطور و دیزج‌دیز (برخی آن را محرف دِژادِژ دانسته‌اند) را در بر دارد (دو شهر اخیر تا 1387 ش در تقسیمات کشوری روستا محسوب می‌شدند). همچنین شهرستان خوی مشتمل بر 11 دهستان و 222 روستا ست (فریدی، 263، 290). گفتنی است که پیش از جدا شدن شهرستان چایپاره در 14 اسفند 1387، شهرستـان خـوی بـا 561‘5 کمـ2 وسعت، 8 / 14٪ مساحت استانی را داشت و دارای 14 دهستان و 308 روستا بود (سیما ... ، بش ؛ محمدلو، 37- 38؛ نیز نک : نگاهی ... ، 6).
1. جغرافیا
قرارگرفتن شهرستان خوی در میان دو دریاچۀ اورمیه در جنوب و دریاچۀ وان در غرب (در خاک ترکیه)، و نیز محصوربودن از طرف شمال به کوه چله‌خانه، از غرب به کوه اَورین (بلندترین قلۀ آن 622‘ 3 متر)، و از جنوب به کوههای غازان و غضنفر که مانع نفوذ بادهای سرد زمستانی است، موجب شده است که این منطقه به نسبت دیگر شهرستانهای آذربایجان غربی از آب‌وهوای معتدل‌تری برخوردار باشد. تغییرات آب‌وهوایی در ماههای اسفند و فروردین همواره موجبات جاری‌شدن سیل را فراهم می‌آورد و سردشدن ناگهانی هوا و یخ‌بندان، سرمازدگی سردرختیها و آسیبهای دیگر را به دنبال دارد. میانگین بارندگی سالانه در شهرستان خوی 240 میلی‌متر است که از دیگر شهرستانهای آذربایجان غربی سهم کمتری دارد. میانگین بارندگی در استان (آمار 34ساله) 6 / 388 میلی‌متر است.
میانگین حداقل دمای سالانه در این شهرستان °7، و میانگین حداکثر دمای سالانۀ آن °9 / 20 است. روزهای یخ‌بندان در خوی به حدود 62 روز در سال می‌رسد (جغرافیا ... ، 4- 9؛ نیز نک : آقاسی، تاریخ ... ، 1-6).
رودخانه‌های اَلَند، قطورچای و غازان (دربارۀ طول این رودها، نک : جغرافیا، 25) مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان خوی به شمار می‌روند. این رودخانه‌ها زمینهای غرب، جنوب و شرق شهرستان خوی را آبیاری می‌کنند و هر 3 پس از پیوستن به آق‌چای که از شهرستان چایپاره در شمال خوی می‌گذرد، به رود ارس می‌ریزند. با توجه به مسیر این رودخانه‌ها می‌توان گفت که شیب شهرستان خوی از شمال غربی به جنوب شرقی است که پس از چرخشی نیم‌دایره به سمت شمال شرقی ادامه می‌یابد. به‌جز این رودها چشمه‌سارهای متعددی در سطح این شهرستان جاری است که از مهم‌ترین آنها قره‌سو و زلزله‌بولاغی را می‌توان نام برد که آب این‌یکی به‌رغم سرمای شدید در زمستان، هرگز یخ نمی‌زند و در تابستان هم برای رفع تشنگی و آب‌تنی بسیار مناسب است. زکریای قزوینی (د 682 ق / 1283 م) نام این چشمه را «کَنْکَلَه» بر وزن «زلزله» آورده است (ص 527).
2. محصولات کشاورزی
فراورده‌های کشاورزی شهرستان خوی از 400‘59 هکتار زمینهای آبی و 900‘ 13 هکتار زمینهای دیمی و 425‘5 هکتار زمینهای باغی به دست می‌آید. از مهم‌ترین محصولات کشاورزی شهرستان خوی گندم، جو، برنج، تخم آفتاب‌گردان، تخم کدوی آجیلی، دانه‌های روغنی، چغندر قند، سیب‌زمینی، نخود و عدس، و از فراورده‌های باغی آن سیب، انگور، گردو، گیلاس، آلبالو، زردآلو و گلابی را می‌توان نام برد ( نگاهی، 8). در منابع گوناگون از محصولات خوی نوعی گلابی به نام «پیغمبری» یاد شده است (نک : EI1, IV / 963؛ حمدالله، 3 / 85؛ فقیه، 71)، اما پس از بررسیهایی که به عمل آمد، روشن شد که از حدود دهۀ 1350 ش بدین‌سو، دیگر از این محصول خبری نیست، همچنان‌که دیگر از خربزه‌های معروف خوی به نام «یاییجی» (به معنی تابستانی) که ریاحی (ص 24؛ نیز نک : EI1، همانجا) از آن یاد کرده است، و نیز «آرپاتر‌خوم» (جودانه) که روزگاری از محصولات بسیار مشهور خوی بود، نمی‌توان سراغ گرفت.
جز تخمۀ آفتاب‌گردان و کدوی آجیلی که از فراورده‌های کشاورزی ـ بازرگانی عمدۀ شهرستـان به شمـار می‌آید، از تولید عسل نیز باید یاد کرد که در این شهرستان از رونق بسیاری برخوردار است؛ چنان‌که در 1388 ش، 6هزار تن عسل مرغوب از زنبورستانهای خوی برداشت شده است (نک : فرهنگ ... ، 5 / 60). به نقل از مدیر جهاد کشاورزی شهرستان خوی، این مقدار عسل، 65٪ عسل تولیدی از زنبورستانهای آذربایجان غربی را شامل می‌شود که از 223هزار کندوی مدرن و 18هزار کندوی بومی در این شهرستان به دست آمده است. به گفتۀ همو 20٪ عسل استحصالی از زنبورستانهای کشور از این شهرستان به دست می‌آید و از‌این‌رو، مقام اول را در کشور احراز کرده است. این مقدار عسل به‌وسیلۀ 100‘2 زنبوردار به دست می‌آید (هفته‌نامه ... ، 1-2).
3. معادن
استخراج نمک از معادنی که در کوههای جنوب غربی شهرستان خوی قرار دارد، از سالیان بسیار دور مرسوم بوده است، اما با استحصال آسان نمک از دریاچۀ اورمیه که بسیار هم باصرفه‌تر است، از رونق آن کاسته شد. بااین‌همه، با توجه به درجۀ خلوص و مرغوبیت نمک معادن خوی، هنوز هم به‌صورت جزئی از آنها استخراج می‌شود (همانجا).
هم‌اکنون به‌جز نمک، از معادن خوی سنگهای ساختمانی، گچ و آهک، مرمریت، تالک و سیلیس نیز بهره‌برداری می‌شود (جغرافیا، 54)، اما هنوز به‌صورت علمی معادن این شهرستان شناسایی و اقدام به بهره‌برداری نشده است.
4. مذهب و زبان
به‌جز ساکنان حاشیۀ غرب شهرستان خوی که بیشتر کرد هستند و از مسلمانان اهل سنت به شمار می‌آیند، اکثریت جمعیت آن (بیش از 90٪) شیعۀ دوازده‌امامی‌‌اند. کردهای این منطقه که بیشتر به‌صورت عشایری زندگی می‌کنند، از دو طایفۀ مستقل «کُرَه‌سنی» و «مدرومی» تشکیل یافته‌اند ( فرهنگ، 5 / 60، 61؛ جغرافیا، 14).
گفتنی است که پیش‌تر (تا اوایل سدۀ 14 ش / 20 م) بسیاری از ارمنیان در این منطقه می‌زیستند و پس از جنگهایی که میان آنان و دولت عثمانی درگرفت، ناچار به ترک محل شدند و به جاهای دیگر کوچ کردند و آنان که ماندند، با پذیرش دین اسلام در میان اهالی مستحیل شدند (آقاسی، تاریخ، 366 بب ، 409 بب ؛ ریاحی، 498 بب ؛ هارطونیان، 54، 72، 86).
با توجه به رسمیت‌داشتن زبان فارسی در ایران، کلیۀ مکاتبات رسمی و اداری در شهرستان خوی به زبان فارسی صورت می‌گیرد. گسترش برنامه‌های رادیو و تلویزیون موجب شده است که خواه‌ناخواه همگان با زبان فارسی آشنا باشند. با توجه به درصد بالای باسوادی در شهرستان خوی، سخن‌گفتن به فارسی برای کسی مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما مردم کوچه و بازار، در این شهرستان همانند دیگر مردم آذربایجان به ترکی سخن می‌گویند و به ادبیات ترکی علاقۀ ویژه‌ای دارند؛ چنان‌که در مراسم عزاداریها، چه در ماه محرم و چه در مناسبتهای دیگر، از اشعار ترکی سود می‌جویند. ترانه‌ها و اشعاری که همراه با موسیقی محلی خوانده می‌شود نیز به زبان ترکی است. همچنین در نشریات و روزنامه‌های محلی صفحاتی چند به ادیبان و شاعران ترک‌زبان اختصاص می‌یابد. طبیعی است که مادران خویی نیز برای خواباندن کودکان خود، به زبان ترکی لالایی می‌گویند. هم‌اکنون شاعرانی در این شهرستان می‌زیند که اشعار بسیار لطیفی به زبان مادری خود می‌سرایند و چه‌بسا در آنها احساسات میهن‌دوستی خود را بازمی‌نمایند. افزون‌بر‌آن، انجمنهای ادبی فعالی ازجمله انجمن ادبی دانش در شهرستان خوی دایر است که به توسعۀ ادبیات فارسی می‌پردازند و اعضای آن آثار و اشعار خود را در نشریات محلی و یا به صورت مستقل به چاپ می‌رسانند.
5. راهها
از گذشته‌های بسیار دور خوی همواره بر سر راههای ارتباطی میان داخل ایران و اروپا و کشورهای همسایه بوده، و حتى جادۀ ابریشم نیز از خوی می‌گذشته است (ریاحی، 24). جهانگردان بسیاری در سفرنامه‌های خود از این شهر یاد کرده، و به وصف آن پرداخته‌اند (قزوینی، 527؛ مرگان، 2 / 396-397).
الف ـ راههای زمینی
امـروزه شهرستـان خـوی بـا راههـای آسفالت‌شده به دو مرکز استانهای آذربایجان غربی (اورمیه، 134 کمـ ) از راه سلماس، و آذربایجان شرقی (تبریز، ح 155 کمـ ) از راه مرند متصل است. به‌جز آن، دو راه اصلی، خوی را به مرز ترکیه می‌رساند: یکی راه خوی به مرز بازرگان است که از شهرستان ماکو (142 کمـ ) می‌گذرد؛ این راه در 32کیلومتری شمال خوی (سه‌راهی ایواوغلی) به جادۀ سِنتو می‌پیوندد که 3 کشور پاکستان، ایران و ترکیه را به هم می‌رساند؛ با احداث این راه در دهۀ 40 ش کـه اهمیت سیـاسی ـ نظامی داشت، شهر خوی بـه بن‌بست کشیده شده است (نک : آقاسی، همان، 2؛ سیما، بش ). راه دیگر جادۀ قطور است که 64 کمـ طول دارد و به مرز رازی منتهی می‌شود و از آنجا به استان وان در ترکیه می‌پیوندد. راههای داخلی دیگری نیز شهرستان خوی را به شهرستانهای هم‌جوار پیوند می‌زند؛ از جملۀ آنها می‌توان اینها را نام برد: در شمال، راه خوی به شهرستان چالدران (سیه‌چشمه، 89 کمـ ) و چایپاره (قره‌ضیاءالدین، 57 کمـ ) که از گردنۀ حمزیان (به طول 700‘ 1 متر) می‌گذرد، و در جنوب، راه خوی به سلماس (43 کمـ ) که از گردنۀ قره‌تپه (به طول 600‘ 1 متر) گذر دارد («راهنما ... »، بش ؛ «لیست ... »، بش ).
از شهرستان سلماس راهی به سمت شرق منشعب می‌شود که از شمال دریاچۀ اورمیه (طسوج، بندر شیخ‌ولی، شبستر و صوفیان) به مرند و سرانجام به تبریز منتهی می‌شود. نیز راهی مستقیم از خوی به جلفا کشیده شده است که با جمهوری آذربایجان (نخجوان) ارتباط می‌یابد («نقشه ... »، بش ). راههای منتهی به روستاهای پرشمار اطراف خوی (ح 300 روستا)، همواره نیاز به احداث، بازسازی و مراقبت دارند تا در فصل سرما در برابر برف و یخ‌بندان دچار مشکل نگردند.
پایانۀ مسافربری خوی که در زمینی به مساحت 10 هکتار احداث شده است، به‌عنوان بزرگ‌ترین پایانۀ شمال غربی کشور به شمار می‌آید و امکان سرویس‌دهی مستقیم تا استانبول (ترکیه) را دارد. مساحت ساختمان اداری این پایانه 432‘ 8 مـ2، پارکینگ آن 000‘ 23 مـ2، و فضای سبز آن 000‘ 56 مـ2 گزارش شده است ( نگاهی، 49-50).
ب ـ راه هوایـی
فـرودگـاه خـوی کـه از مهـرمـاه 1383 بـه بهره‌برداری رسیده است، در 14کیلومتری جنوب خوی و 26کیلومتری شمال سلماس، به فاصلۀ 6 کمـ از جادۀ اصلی قرار دارد. این فرودگاه در زمینی به مساحت 5 / 342 هکتار احداث شده است که در صورت لزوم می‌تواند به فرودگاه بین‌المللی تبدیل شود. ارتفاع فرودگاه از سطح دریا 213‘ 1 متر برآورد شده است. هم‌اکنون به‌عنوان مهم‌ترین دروازۀ توسعۀ شمال استان آذربایجان غربی در جابه‌جایی مسافر، گردشگر، بازرگان، استادان دانشگاهی و دانشجویان و جز آنها به شمار می‌آید و امکان استفادۀ سالانه بالغ بر 5 / 1 میلیون مسافر از مردم شهرستانهای خوی، سلماس، ماکو، چالدران، شوط، قره‌ضیاءالدین، پلدشت، طسوج، جلفا و حتى اورمیه را فراهم آورده است.
ج ـ راه‌آهن
ارتباط ریلی میان ایران و اروپا همواره یکی از مظاهر پیشرفت به شمار می‌آمد. برای رسیدن به این هدف در دهۀ 1340 ش قرار شد که خطی در دنبالۀ راه‌آهن تهران ـ تبریز به مرز ترکیه (از کوتاه‌ترین راه) کشیده شود. بزرگ‌ترین مشکل در این کار درۀ عمیقی بود که در جنوب غربی خوی قرار داشت. احداث پل قطور در بـرنامۀ کار قـرار گرفت و در 1347 ش پایان یافت. این پل فلزی با بدنۀ طاقی، در 25کیلومتری خوی در دهستان بخش قطور واقع است. مهندس سازندۀ این پل یک زن آلمانی است. سرانجام در روز پنجم مهرماه 1350 خط ریلی ایران و ترکیه رسماً افتتاح شد. این پل 448 متر طول، و 128 متر ارتفاع دارد و قطر دهنۀ آن 232 متر است و از بزرگ‌ترین پلهای خاورمیانه به شمار می‌آید. امروزه تماشای این پل یکی از جاذبه‌های گردشگری شهرستان خوی است.