خطایی

خَطایی، تخلص چند شاعر:

1. خطایی صفوی

شاه اسماعیل (سل‍ 905-930 ق / 1500-1524 م)، از شاعران سدۀ 10 ق / 16 م، پسر سلطان حیدر و بنیان‌گذار سلسلۀ صفوی. نسب او به شیخ صفی‌الدین اسحاق اردبیلی می‌رسد. وی از طرف مادر نیز نوادۀ حسن بیک ترکمان (اوزون حسن آق‌قویونلو) بود (آذر، 1 / 57؛ عظیم‌آبادی، 2 / 530؛ علی حسن خان، 152؛ آفتاب رای، 228). به گواهی برخی از منابع، وی در 892 ق / 1487 م تولد یافت (هدایت، رضاقلی، 1(1) / 89؛ هدایت، محمود، 1 / 455؛ سام میرزا، 9)، اما در برخی از تذکره‌ها، تولد وی 873 ق ثبت شده است (عظیم‌آبادی، علی حسن خان، همانجاها؛ واله، 2 / 701). 
شاه اسماعیل در 905 ق توانست در زمانی کوتاه، با شمار اندکی از مریدان جدش بخش عظیمی از ایران ازجمله آذربایجان، خراسان، عراق عرب و عجم و فارس را تصرف، و مذهب شیعۀ اثناعشری را در این ولایات ترویج کند (آذر، 1 / 58؛ واله، 2 / 702؛ هدایت، رضاقلی، 1(1) / 90؛ احمدعلی، 2 / 79). شاه اسماعیل افزون بر خطایی، گاه اسماعیل نیز تخلص می‌کرد (عظیم‌آبادی، 2 / 531؛ علی حسن خان، همانجا؛ نیز نک‍ : تربیت، 136). وی در 930 ق درگذشت (آذر، همانجا؛ واله، 2 / 701). 

آثار

دیوان اشعار، به زبان فارسی و ترکی، شامل تمام یا بیشتر انواع و قالبهای شعر، و چند مثنوی (همانجا؛ اسماعیل‌زاده، 34-41؛ آقابزرگ، 9(1) / 298) که شامل ده‌نامه، نصیحت‌نامه، مناقب الاسرار، بهجة الاحرار و قوشمالار است (تربیت، همانجا؛ اسماعیل‌زاده، 37-41)

2. خطایی قمی

از شاعران سدۀ 13 ق / 19 م. از احوال وی اطلاعی در دست نیست و تنها چند اثر از او بر جای مانده است: 
1. تذکرة الشعراء، منتخبات 52 شاعر (دانش‌پژوه، 4 / 338؛ گلچین معانی، 162)؛ 
2. ساقی‌نامه (دانش‌پژوه، 3 / 93؛ مرکزی، 12 / 2602)؛ 
3. لب مثنوی ( لب لباب مثنوی) (همان، 13 / 3025؛ دانش‌پژوه، 3 / 95؛ فاضل، 145-146). وی اثری با نام چهارده نور در 14 دفتر در فضایل و مناقب چهارده‌معصوم (ع) سروده است، اما از این کتاب نسخه‌ای در دست نیست (گلچین معانی، 162-164). 

3. خطایی یزدی

 آقامحمدعلی، از شاعران سدۀ 13 ق / 19 م. اصلش از عقدای یزد است. در جوانی به اصفهان رفت و به خدمت عبدالله خان امین‌الدوله، وزیر فتحعلی شاه قاجار پرداخت. سپس به گیلان رفت و چندی در آنجا به سر برد و سرانجام به یزد بازگشت (هدایت، رضاقلی، 2(1) / 351؛ هدایت، محمود، 1 / 455). 
از آثار او ست: دیوان اشعار (آقابزرگ، همانجا)، و نور الانوار (همو، 24 / 359؛ مرکزی، 10 / 1662؛ منزوی، 6 / 4563؛ استوری، 2 / 1038). 
جز این 3 تن، 3 شاعر دیگر نیز خطایی تخلص می‌کرده‌اند که چندان درخور اعتنا نیستند: یکی، خطایی سمرقندی، شاعر صحّاف (سدۀ 9 ق / 15 م) که دیوانی نیز از او بر جای مانده است (آقابزرگ، 9(1) / 298، 9(3) / 881؛ علیشیر، 47، 220). دوم، خطایی گجراتی (ظاهراً سدۀ 13 ق / 19 م) که شاعر ایرانی‌تبار بود و به هند رفت (نک‍ : عظیم‌آبادی، 2 / 531؛ علی حسن خان، 152؛ خواجه عبدالرشید، 142-143)؛ از او نیز دیوانی بر جای مانده است (آقابزرگ، 9(1) / 298). سوم، شاعری از سدۀ 9 ق / 15 م که نزدیک به دورۀ شاه اسماعیل می‌زیسته است؛ تربیت در کتاب دانشمندان آذربایجان (ص 137) از او نام می‌برد و می‌گوید که وی مثنوی یوسف و زلیخا را به زبان ترکی به نام سلطان یعقوب ترکمان (د 896 ق / 1491 م) سروده است (نک‍ : آقابزرگ، همانجا، نیز 17 / 346).  

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1336 ش؛ آفتاب رای لکهنوی، ریاض العارفین، به کوشش حسام‌الدین راشدی، اسلام‌آباد، 1396 ق / 1977 م؛ احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرائب، به کوشش محمدباقر، لاهور، 1970 م؛ استوری، چ. ا.، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یو. ا. برگل، به کوشش یحیى آریان‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، 1362 ش؛ اسماعیل‌زاده، رسول، مقدمه بر کلیات دیوان شاه اسماعیل صفوی، به کوشش همو، تهران، 1380 ش؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314 ش؛ خواجه عبدالرشید، تذکرۀ شعرای پنجاب، لاهور، 1346 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخه‌های خطی، تهران، 1340 ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران، علمی؛ عظیم‌آبادی، حسینقلی خان، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1982 م؛ علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجید، بهوپال، 1295 ق؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ترجمۀ فخری هراتی و محمد بن مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1363 ش؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، مشهد، 1354 ش؛ گلچین معانی، احمد، تذکرۀ پیمانه، مشهد، 1359 ش؛ مرکزی، خطی؛ منزوی، خطی؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1382 ش؛ هدایت، محمود، گلزار جاویدان، تهران، 1353 ش.