خرطوم

خُرْطوم، یا خَرطوم، پایتخت سودان شمالی، و استانی به همین نام در آن کشور. 
خرطوم در محل تلاقی رود نیل سفید و آبی، در ارتفاع 400 متری از سطح دریا و در °15 و ´58 عرض شمالی، و °32 و ´52 طول شرقی واقع است. خرطوم به همراه دو شهر خرطوم بحری یا شمالی، و ام‌درمان، 3 شهر اصلی استان خرطوم را تشکیل می‌دهند. این 3 شهر که به وسیلۀ شاخه‌های رود نیل از هم جدا می‌شوند، از طریق پلهایی به هم مرتبط‌اند ( الموسوعة العربیة، 8 / 783؛ انکارتا؛ «فرهنگ ... »، npn.). 
آب و هوای خرطوم گرم و خشک است و میانگین درجۀ حرارت سالیانۀ این شهر °30 سانتی‌گراد، و میانگین باران سالیانۀ آن 150 میلی‌متر است (شامی، 174؛ الموسوعة العربیة، همانجا). شهر خرطوم در 2012 م / 1391 ش حدود 400‘682‘2 تن جمعیت داشته است («فرهنگ»، npn.). 
خرطوم توسط راه‌آهن با مصر، العبید و پورت سودان مرتبط است (نک‍ : شامی، 437- 438، 443-444). این شهر در مرکز ارتباطات دریایی که از رود نیل عبور می‌کند، قرار گرفته است (جادالرب، 238؛ الموسوعة العربیة، همانجا). 
خرطوم دارای مزارع برنج، گندم، بادام زمینی، کنجد، دانه‌های روغنی، پنبه، نیشکر و نخلستان است (شامی، 451، 475؛ ابوحجر، 210؛ «خرطوم»، npn.). در 1315 ش / 1937 م سد جیل اولیاء در جنوب خرطوم روی رود نیل سفید ساخته شد (عفیفی، 213) و در 1320 ش / 1942 م، طولانی‌ترین مخزن آبی جهان در این شهر احداث شد، اما با ساخت سد اسوان، اهمیت آن کاهش یافت (ابوحجر، 209). خرطوم مهم‌ترین مرکز تجاری و صنعتی سودان شمالی، و دارای صنایع نساجی، کاغذ، سیمان و مواد غذایی است (خوند، 9 / 290؛ الموسوعة العربیة، 8 / 785). این شهر محل تبادلات تجاری، فرهنگی و تمدنی میان اقلیم صحرا و دریای مدیترانه و اقلیم ساوان است (بشرى، 6). 
بیشتر مردم سودان مسلمان هستند، اما طریقتهای صوفی‌گرایانه نیز در میان مردم جایگاه مهمی دارند که ازجملۀ این طریقتها می‌توان به شاذلیه، قادریه و ادریسیه اشاره کرد (کوک، 427-432). 
عده‌ای عقیده دارند که اسم خرطوم از اسم گیاهی به نام قرطم که در آنجا می‌روید، گرفته شده است. عدۀ دیگر معتقدند که اسم خرطوم از زبان قبایل دنکا گرفته شده که به معنی محل تلاقی رودها و چشمه‌ها ست، و عده‌ای نیز معتقدند که خرطوم در واقع خورالتوم بوده که به خرطوم بدل شده است. ولی اغلب اعراب نام‌گذاری خرطوم را به سبب موقعیت جغرافیایی آن، یعنی قرار گرفتن در محل تلاقی دو رود می‌دانند که به شکل خرطوم فیل است (ابوسلیم، 7- 8؛ الموسوعة العربیة، 8 / 783؛ بعلبکی، 6 / 49). 
شواهد باستانی نشان می‌دهد خرطوم از حدود 000‘4 سال پیش مسکونی بوده است (بشرى، 7). همچنین سوبا مرکز قلمرو علوه، مهم‌ترین شهر زمان مسیحیان، پایتخت اقلیم جنوبی مملکت نوبه در نزدیکی خرطوم امروزی در 20 کیلومتری جنوب شرقی نیل آبی قرار داشته است (همو، 8؛ شقیر، 74). جزیرۀ توتی که شبه جزیره‌ای است واقع در محل تلاقی رود نیل آبی و سفید، هستۀ اولیۀ شهر خرطوم را تشکیل می‌داده است ( الموسوعة العربیة العالمیة، 10 / 140). اسلام توسط بازرگانانی که از نیل و دریای سرخ به این شهر می‌آمدند، پس از سدۀ 2 ق / 8 م به این شهر وارد شد (نک‍ : کوک، 421-425). 
در اواخر سدۀ 9 ق / 15 م گروهی از اعراب از قبایل مختلف، به ریاست عبدالله جمّاع از قوم رفاعه، در محل تلاقی نیل سفید و آبی ساکن شدند و به تدریج به عنوان قبایل عرب مهم منطقه به شمار آمدند. از 1504 تا 1821 م حکام فونج با مرکزیت سنّار در این ناحیه قدرت داشتند. با افول قدرت این قوم در سدۀ 12 ق / 18 م، چادرنشینان شکریه به رهبری خاندان ابوسنّ قدرت گرفتند. احمد ابوسنّ با حکومت مشترک مصر و ترک ــ که در همین دوره تشکیل شد ــ مناسباتی نیکو داشت و به او مرتبۀ «بی» دادند. او مدت 10 سال حاکم خرطوم بود (هالت، 13-14). در اوایل سدۀ 13 ق / 19 م، محمدعلی پاشا، حاکم مصر، سرزمینهای سودان را تصرف کرد و در 1237 ق / 1822 م حکومت ترک و مصر را در این منطقه تشکیل داد که تا 1303 ق / 1886 م تداوم یافت. به واسطۀ اهمیت خرطوم، عثمانی‌بی، ‌حاکم نظامی این حکومت، پادگانی نظامی در آنجا ساخت (شقیر، 200؛ خوند، 9 / 220؛ هالت، 55). در 1242 ق / 1826 م ماهوبی، به عنوان حاکم نظامی منطقه منصوب شد. او مسجدی در خرطوم ساخت و تا 1246 ق / 1830 م تمامی اداره‌های حکومتی را به خرطوم منتقل، و این شهر را رسماً به عنوان پایتخت انتخاب کرد (ضرار، 59-60؛ ابوسلیم، 26). 
در آن زمان، خرطوم محل صید ماهی بود که به شهر تبدیل شد. حدود نیمی از جمعیت آن را مصریها، و نیمی دیگر را یونانیها تشکیل می‌دادند و شماری لبنانی، سوری و اروپایی نیز در آنجا به سر می‌بردند (ضرار، همانجا). در اواخر سدۀ 19 م نیروهای انگلستان به سودان حمله کردند و در 1301 ق / 1884 م خرطوم به تصرف آنها درآمد (شقیر، 435، 473؛ گونیلی، 51؛ شبیکه، 252). در 1303 ق / 1886 م خرطوم توسط محمد احمد بن عبدالله، مشهور به مهدی سودانی سقوط کرد و در دورۀ مهدیه (1303-1316 ق / 1885- 1898 م) خرطوم تخریب گردید و سپس به دست کیچنرانگلیسی بازسازی شد (شقیر، 514، 532؛ بشرى، 11، 13). 
در دورۀ حکومت مشترک انگلیس و مصر (1898-1956 م)، ساختمانهای دولتی و مسکونی بسیاری در آنجا بنا گردید و پس از استقلال سودان در 1335 ش / 1956 م، شهر خرطوم بیش از پیش رونق یافت ( الموسوعة العربیة العالمیة، 10 / 37- 38؛ بشرى، 13-14). 

مآخذ

ابوحجر، آمنه ابراهیم، موسوعة المدن العربیة، عمان، 2002 م؛ ابوسلیم، محمد ابراهیم، تاریخ الخرطوم، بیروت، 1411 ق / 1991 م؛ بشرى، «الخرطوم الکبرى: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، قاهره، 1985-1986 م، شم‍ 12؛ بعلبکی، منیر، موسوعة المورد، بیروت، 1981 م؛ جادالرب، حسام‌الدین، جغرافیة العالم العربی، اسیوط، 2005 م؛ خوند، مسعود، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، دمشق، 1994 م؛ شامی، صلاح‌الدین علی، السودان، دراسة جغرافیة، اسکندریه، 1353 ق / 1972 م؛ شبیکه، مکی، السودان عبر القرون، بیروت، دارالثقافه؛ شقیر، نعوم، تاریخ السودان، بیروت، 1981 م؛ ضرار، صالح ضرار، تاریخ السودان الحدیث، بیروت، 1968 م؛ عفیفی، عبدالحکیم، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة، بیروت، 1421 ق / 2000 م؛ کوک، ژ. ام.، مسلمانان افریقا، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1373 ش؛ گونیلی، حسین، جغرافیای ممالک اسلامی، قارۀ افریقا «2» سودان، تهران، 1343 ش؛ الموسوعة العربیة، دمشق، 2003 م؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، 1419 ق / 1999 م؛ هالت، پی. ام. و ام. و. دالی، تاریخ سودان (بعد از اسلام)، ترجمۀ محمدتقی اکبری، مشهد، 1366 ش؛ نیز: