جمعه

جُمْعه، نام شصت و دومین سورۀ قرآن مجید، مشتمل بر دو رکوع، 11 آیه، 128 کلمه و 720 حرف.
سورۀ جمعه را از آغاز نزول تاکنون با عنوان دیگری ننامیده‌اند، و وجه تسمیۀ آن ترکیب اضافی «یوم الجمعۀ» یاد شده در نهمین آیۀ سوره است (نک‍ : ابن عاشور، 28 / 204) و ظاهراً سالها پیش از نزول قرآن جایگزین عنوان دیرینۀ «یوم العروبة» شده بوده است (ابن منظور، ذیل جمع؛ ابن حجر، 2 / 281-282؛ قس: صنعانی، 3 / 159-160؛ ابن عاشور، همانجا). واژۀ جمعه در منابع لغوی به 3 صورت جُمْعه، جُمَعه و جُمُعه ضبط شده (ابن فارس، نیز قاموس، ذیل جمع) که انتخاب قرآن کریم صورت سوم آن است. هرچنـد برخـی از قاریان مشهور جمعه را به سکون میم ــ چنان‌که در زبان فارسی هم تلفظ می‌شود ــ قرائت کرده‌اند (نک‍ : طوسی، نیز ابن جوزی، زاد ... ، قرطبی، ذیل آیه)؛ البته، تأکید کتابهای قرائات بر نبود هیچ اختلافی میان قاریان هفت‌گانه و ده‌گانه در فرش الحروف سورۀ جمعه (نک‍ : ابن مجاهد، 636؛ ابن مهران، 436؛ ابوعلی فارسی، 4 / 42؛ ابن جوزی، فنون ... ، 314؛ ابن غلبون، 2 / 720؛ ابن جزری، 2 / 387؛ سخاوی، 1 / 465)، حاکی از آن است که این اختلاف را از مقولۀ اختلاف قرائات نمی‌دانسته‌اند.
سورۀ جمعه در ترتیب نزول مشهور یکصد و دهمین سورۀ قرآن کریم است که پس از سورۀ صفّ و پیش از سورۀ حشر نازل شده (ابن ندیم، 28-29؛ طبرسی، 10 / 405؛ سیوطی، الاتقان، 1 / 43؛ دروزه، 1 / 14؛ قس: ابن عاشور، 28 / 205)، و در ترتیب تلاوت نیز پس از سورۀ صف، اما پیش از سورۀ منافقون جای گرفته است. در دیگر روایات ترتیب نزول، به‌جز یک روایت، ردیفهای 94 تا 111 به این سوره اختصاص یافته است که همه از مدنی بودن این سوره حکایت دارند (نک‍ : رامیار، 676-677).
سورۀ جمعه، با توجه به شواهد درون سوره‌ای و مضامین آن، در اواسط عهد مدنی نازل شده است (نک‍ : دروزه، 7 / 231) و مفسران بر مدنی بودن این سوره اجماع دارند (میبدی، 10 / 95؛ بیضاوی، 19 / 81). اگرچه مشهور است که پیامبر اکرم(ص) نخستین نماز جمعه را در مدینه اقامه کرده‌اند (ابوالفتوح، 19 / 200)، اما بنابر تحقیق، این دو امر با یکدیگر ملازمه‌ای ندارند (نک‍ : دروزه، 1 / 136-137، 142؛ نیز نک‍ : ه‍ د، اعلى)؛ چه، آغاز تشریع نماز جمعه سال دوازدهم بعثت در مکه بود و پیامبر اکرم(ص) طی نامه‌ای مصعب بن عمیر را به اقامۀ نماز جمعه در مدینه موظف گردانیده‌اند (مسعودی، 3 / 19؛ احمدی، 239؛ نیز نک‍ : ابن ماجه، 1 / 344؛ طبرانی، 7 / 268؛ سیوطی، الدر ... ، 8 / 150؛ دروزه، 8 / 233-234؛ ابن عاشور، 28 / 220). بنابراین، روایت منقول از ابن عباس و ضحاک مبنی بر مکی بودن سورۀ جمعه (نک‍ : ابوالفتوح، 19 / 190) ظاهراً ناظر به همین نکتۀ اخیر بوده، و اصطلاح مشهور مکی و مدنی در آن لحاظ نشده است.
سورۀ جمعه، براساس گروه‌بندی سوره‌های قرآنی در تعلیم نبی اکرم(ص)، یکی از اعضای هفت‌گانۀ سامانۀ «مستحبات» است که سوره‌های 17، 57، 59، 61، 62، 64 و 87 را دربر می‌گیرد (برای توضیح، نک‍ : اندرابی، گ 40 ب؛ سیوطی، الاتقان، 1 / 193). محور موضوعی مشترک در همۀ سوره‌های این مجموعه، «مقامات پیامبر اکرم(ص) و امتیازات قرآن کریم» است که در هریک از این 7 سوره جنبه‌ای خاص از آن به تفصیل طرح و شرح می‌گردد (نک‍ : ه‍ د، اسراء، نیز اعلى). محور موضوعی ویژه در سورۀ جمعه (62)، امتیازات منحصر به فردی است که از ناحیۀ فضل الٰهی به امت خاتم پیامبران اختصاص داده شده (آیۀ 4؛ نیز نک‍ : سیوطی، تناسق ... ، 114؛ قطب، 6 / 3562-3563؛ مدرسی، 365)، و بیش از همه حسادت و عداوت قوم یهود را نسبت به مسلمانان برانگیخته، تا آنجا که به نوعی، آنان را به مباهله فرا خوانده است (مراغی، 28 / 104؛ قطب، 6 / 3563؛ نیز نک‍ : طنطاوی، 24 / 174؛ ابن عاشور، 28 / 206).
سورۀ جمعه (62) با اشاره‌ای سرشار از تجلیل و تکریم به نخستین مزیت امت اسلام، بعثت سیدالمرسلین، تعلیم کتاب و حکمت از سوی آن حضرت به مسلمانان، آغاز می‌شود (آیات 1-4)؛ به جمعه و جماعت، به مثابۀ امتیاز مسلمانان نسبت به دیگر امتهای جهان، می‌پردازد (آیات 9 و 10) و در آن میان، برخی از یهودیان را با نام و نشان مورد طعن و لعن بی‌امان قرار می‌دهد و خاطرنشان می‌سازد که از آن رنج جاودان حِقد و حسد نسبت به مسلمانان جز با تمنای مرگ راهی ندارند که جهان‌خوارگی و زیادت‌طلبی آن راه را نیز فراروی آنان بسته است (آیات 5-8) و با ارائۀ نمونه‌ای عینی از «خلق عظیم» پیامبر اعظم(ص) (قلم / 68 / 4) که امتیازی بی‌نظیر و «رحمت خاص» خداوند عالمیان نسبت به امت آخرالزمان است (آل عمران / 3 / 159)، با بیان داستان‌گونه‌ای کوتاه پایان می‌یابد (نک‍ : جواهر ... ، 114).
داستان از این قرار است که بنا به روایات اسباب نزول در یکی از همان نمازجمعه‌های نخستین و با توجه به قرائن موجود در روایات، در مکه همین‌که آوای جرس به نشانۀ ورود کاروان بازرگانی از آن سوی دروازۀ شهر به گوش نمازگزاران رسید، جملگی ــ به استثنای 12 تن ــ پیامبر اکرم(ص) را در حال ایراد خطبۀ نماز جمعه واگذاشتند و به هوای آن سر و صدا به سوی کاروانیان شتافتند. حضرت رسول اکرم(ص) در مقام برخورد با این عملکرد دور از انتظار از سوی صحابه و یارانشان، تنها به بیان این حقیقت اکتفا کردند که اگر آن چند تن نیز بر جای خود نمی‌ماندند و همگی آن حضرت را تنها وا می‌نهادند، منطقه یکپارچه آتش می‌گردید (واحدی، 286؛ خازن، 7 / 79؛ قس: اسماعیل حقی، 9 / 527-528؛ نیز نک‍ : دروزه، 7 / 227، 233). ابن عاشور این داستان را سبب نزول تمامی سوره به صورت یکپارچه، و مضمون آیۀ پایانی آن را موضوع اصلی سوره دانسته است (28 / 205-206، 219-220).
سورۀ جمعه با سورۀ صف چنان پیوسته است که سورۀ صف مقدمه‌ای معادل حجم متن برای سورۀ جمعه ــ درست همانند تشکیل صفوف نمـازگـزاران که مقدمۀ اقامۀ جماعت است ــ به حساب می‌آید (طنطاوی، همانجا؛ مراغی، 28 / 93؛ نیز نک‍ : قطب، همانجا)؛ چنان‌که در سورۀ صف، رسالت و بعثت حضرت موسى و حضرت عیسى(ع) در محدودۀ قوم بنی اسرائیل، و در سورۀ جمعه، رسالت جهانی و همگانی خاتم پیامبران مطرح شده است (جواهر، 113-114؛ مراغی، همانجا؛ نیز نک‍ : سیوطی، تناسق، 124).
ارتباط و تناسب سورۀ جمعه با سورۀ منافقون نیز، به گونه‌ای است که گویی سورۀ منافقون ادامۀ مضامین سورۀ جمعه است؛ چنان‌که آیات 9 تا 11 سورۀ منافقون (63) آشکارا تفصیل و گسترش مضمون آیۀ پایانی سورۀ جمعه (62)، و آیات 1 تا 8 سورۀ منافقون نشانگر نفوذ گروهی نیرنگ‌ساز و حیلت ساز، به نام مسلمان، در میان مسلمانان است که روش و منش یهودیان را در پیش گرفته‌اند و همانند آنان مورد نکوهش و سرزنش آیات 5 تا 8 سورۀ جمعه خواهند بود (قس: بقاعی، 20 / 73؛ سیوطی، همانجا).
در منابع تفسیری و فضائل القرآن، اجر و ثوابی شگرف، با تعبیری تأمل برانگیز برای مداومت قرائت سورۀ جمعه آورده‌اند (نک‍ : ابـوالـفتوح، 19 / 190)، کـه برخی از علمای اسلامی ــ طبعاً ــ آن را مجعول و بی‌اساس یافته‌اند (مثلاً قونوی، 19 / 94). در احادیث مرتبط با خواص القرآن، مداومت بر تلاوت سورۀ جمعه خط امانی از وسوسۀ شیطان قلمداد شده، و در ارتباط با آیۀ چهارم سوره: «ذٰلِکَ فَضْلُ اللّٰهِ یُؤتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّٰهُ ذوالْفَضْلِ الْعَظیمِ» دستور العملی خاص برای دستیابی به خاصیتی مخصوص ذکر شده است (نک‍ : یافعی، 121). همچنین قرائت سورۀ جمعه در برخی نمازهای یومیه و نیز قرائت دو سورۀ جمعه و منافقون به ترتیب در رکعت اول و دوم نماز ظهر روز جمعه توصیه شده است (نک‍ : کلینی، 3 / 425-426؛ طبرسی، 9 / 345، 10 / 427؛ حویزی، 5 / 20؛ مجلسی، 89 / 311؛ آقانجفی، 134-135).

مآخذ

آقا نجفی، محمدتقی، خواص الآیات، بمبئی، 1299ق؛ ابن جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، بـه کوشش علی محمد ضبـاغ، قـاهره، کتـابخانۀ مصطفیٰ محمد؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، زاد المسیر فی علم التفسیر، به کوشش محمد عبدالرحمان عبدالله، بیروت، 1407ق / 1987م؛ همو، فنون الافنان، به کوشش حسن ضیاء الدین عتر، بیروت، 1408ق / 1987م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، «الکاف الشاف»، در حاشیۀ الکشاف زمخشری، قم، 1413ق؛ ابن عاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر، تونس، 1984م؛ ابن غلبون، طاهر، التذکرة فی القراءات، به کوشش عبدالفتاح بحیری ابراهیم، قاهره، 1410ق / 1990م؛ ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، 1404ق؛ ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، استانبول، 1401ق / 1981م؛ ابن مجاهد، احمد، السبعة فی القراءات، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972م؛ ابن منظور، لسان؛ ابن مهران، احمد، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، 1407ق / 1986م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوعلی فارسی، حسن، الحجة للقراءات السبعة، به کوشش بدرالدین قهوجی و دیگران، بیروت، 1413ق؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1378 ش؛ احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، تهران، 1363ش؛ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، استانبول، 1389ق؛ اندرابی، احمد، الایضاح، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ بقاعی، ابراهیم، نظم الدرر، حیدرآباد دکن، 1403ق / 1983م؛ بیضاوی، عمر، تفسیر، به کوشش عبدالقادر حسونه، بیروت، 1416ق / 1996م؛ جواهر البیان فی تناسب سور القرآن، بیروت، 1406ق / 1986م؛ حویزی، عبدعلی، تفسیر نور الثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، 1412ق / 1370ش؛ خازن، علی، لباب التأویل، به کوشش مصطفى محمد، قاهره، المکتبة التجاریة الکبریٰ؛ دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، قاهره، 1381ق / 1962م؛ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، 1362ش؛ سخاوی، علی، جمال القرّاء و کمال اقراء، به کوشش عبدالکریم زبیدی، بیروت، 1413ق / 1993م؛ سیوطی، الاتقان، به کوشش سعید مندوب، بیروت، 1416ق / 1996م؛ همو، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، 1406ق / 1986م؛ همو، الدر المنثور، به کوشش نجدت نجیب، بیروت، 1421ق / 2001م؛ صنعاني، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، 1403ق / 1983م؛ طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت، 1404ق؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبایی، بیروت، 1408ق / 1988م؛ طنطاوی، محمد، الجواهر، قاهره، 1394ق / 1974م؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ قاموس؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، بیروت، 1372ق / 1952م؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، 1402ق / 1982م؛ قونوی، اسماعیل، حاشیة علی البیضاوی، به کوشش عبدالله محمود محمدعمر، بیروت، 1422ق / 2001ق؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، 1401ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، 1403ق / 1983م؛ مدرسی، محمدتقی، مِن هدی القرآن، تهران، 1410ق؛ مراغی، احمد مصطفێ، تفسیر، قاهره، 1391ق / 1971م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، 1970م؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، 1361ش؛ واحدی، علی، اسباب النزول، قاهره، 1388ق / 1968م؛ یافعی، عبدالله، الدر النظیم، قاهره، مکتبة عبدالحمید احمد حنفی.

محمدعلی لسانی فشارکی