جم

جَـم، شهرستان و شهری در استان بوشهر:

شهرستـان جم

این شهرستـان با 952‘1 کمـ‍ 2 مساحت در‌جنوب شرقی استان بوشهر واقع شده است و از شمال به‌‌شهرستان دشتی،از جنوب به شهرستان کنگان، از غرب به شهرستان دیر (هر 3 در استان بوشهر)، و از شرق به شهرستان فراشبند در استان فارس محـدود است (نک‍ : اطلس ... ، 91؛ «شهرستان ... »، بش‍ ‌).‌ براساس قانون تقسیمات کشوری در 1388ش این شهرستان مشتمل بر دو بخش مرکزی و ریز، 5 دهستان و دو شهر جم و ریز بود ( نشریه ... ، بش‍‌ ).
از نظر عوارض طبیعی شهرستان جم را کوههایی نه‌چندان بلند ــ کـه دنبالۀ رشته کوههای زاگـرس به شمـار مـی‌آینـد ــ احاطه کرده‌اند؛ کوه بیخو با 170‘1 متر، پَدری (پردی) با 055‘1 متر و سُمِرکان با 911 متر ارتفاع مهم‌ترین این کوهها هستند ( فرهنگ جغرافیایی کوهها ... ، 3 / 402، 406).
رودخانۀ فصلی باغان یکی از ریزابه‌های رود مُند که در شهرستان جم به نام جم خوانده می‌شود، در شمال غربی این شهرستان جریان دارد (افشین، 1 / 434؛ جعفری، رودها ... ، 122).
این شهرستان به سبب کوهستانی بودن و دوری از دریا و ارتفاع مناسب از سطح دریا، دارای آب و هوای معتدل‌تری نسبت به دیگر مناطق استان بوشهر است و چون پیرامون شهرستان را کوه احاطه کرده است، هوای شرجی ندارد («شهرستان»، بش‍ ‌).
اساس اقتصاد شهرستان جم برپایۀ کشاورزی و کارگری در تأسیسات صنایع گاز منطقه استوار است. وجود منابع آب زیرزمینی و خاک حاصلخیز موجب رونق کشاورزی در این شهرستان شده است. گندم، جو، خرما، تنباکو، تره‌بار و لیموترش از عمده‌ترین فراورده‌های کشاورزی شهرستان جم است. آب کشاورزی از چاه، چشمه، رودخانه و کاریز تأمین می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 26-27). وجود پالایشگاه گاز فجر جم یا پالایشگاه گاز ولی عصر در توسعۀ این شهرستان نقش بسزایی داشته است (جغرافیا ... ، 13).
در سرشماری 1385ش جمعیت این شهرستان 999‘37 تن بوده است («درگاه ... »، بش‍ ‌).

شهر جم

این شهر که مرکز شهرستان جم است با 809‘10 تن جمعیت (1385ش) در °27 و ´50 عرض شمالی و °52 و ´19 طول شرقی در ارتفاع 645 متری از سطح دریا در قسمت جنوبی شهرستان جم بر سر راه بندر طاهری واقع شده است («درگاه»، بش‍ ؛ پاپلی، 164؛ جعفری، دایرة المعارف ... ، 338).

پیشینۀ تاریخی

برخی منابع دورۀ اسلامی نام جم را به جمشید، پادشاه اساطیری ایران نسبت داده‌اند (نک‍ : ابن فقیه، 406؛ نیز یاقوت، 2 / 118: جَمّ) که نشانی از دیرینگی آن دارد. آگاهیهای ما از جم در پیش از اسلام، براساس آثار بر جای مانده از دورۀ ساسانیان است و اهمیت آنجا در آن دوره بیشتر به سبب واقع شدن بر سر راهی بود که از فیروزآباد به بندر سیراف می‌رفت و این راه از کُنار سیاه، دهرام، میان دشت، دزگاه (ذکاه) و جم به طرف بندر سیراف ادامه می‌یافت (نک‍ : واندنبرگ، 171-173؛ سمسار، 223-224؛ مصطفوی، 104). بازمانده‌های آثاری از کاروانسراها و آتشکده‌های دورۀ ساسانیان در مسیر این راه نشان می‌دهد که در آن دوره کاروانهای حامل کالاهای تجارتی به طور پیوسته در این راه رفت و آمد داشته‌اند (سمسار، 223). یکی از این آثار قلعه‌ای به نام «قلعۀ پدری» (یا پوزپدری) در روستایی به همین نام مربوط به دورۀ ساسانی است. این قلعه از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است و دیوارها و ایوانهای آن هنوز پابرجا ست. همچنین بر بالای کوه جم بقایای قلعه‌ای به نام سمیران (یا شمیران) وجود دارد که درگذشته ییلاق مردم سیراف بوده است (همو، 180؛ اقتداری، 433-434؛ مصطفوی، 518-519؛ حمیدی، 225).
براساس کاوشهای باستان‌شناختی، جم به سبب داشتن منابع آب زیرزمینی و خاک حاصلخیز از مراکزی بوده که در روزگار ساسانیان آب آشامیدنی و دیگر احتیاجات مردم چون غلات، میوه، سبزی و لبنیات مردم سیراف از آنجا تأمین می‌شده است (سمسار، 135، 179-180).
براساس منابع موجود در سده‌های نخستین اسلامی، جم همچنان رونق و اهمیت خود را حفظ کرده بود، چنان که اصطخری مؤلف سدۀ 4ق، در شمال سیراف به کوهی بلند به نام جم اشاره دارد و آب سیراف از آبهایی که از آن کوه روان بوده، تأمین می‌شده است. در دامنه‌های آن کوه باغهای میوۀ فراوان وجود داشته است که از آنجا میوه به سیراف می‌برده‌اند. اصطخری خوشی شهر سیراف را به سبب وجود کوه جم دانسته است (ص 127-128).
مؤلف حدود العالم جم را شهرکی آباد و پرجمعیت از توابع سیراف یاد کرده است (ص 131). مقدسی نیز جم را به عنوان یکی از شهرهای کورۀ فارس نام برده است (ص 423). به گزارش اصطخری جم از شهرهای دارای منبر (نماز جماعت) بوده است (ص 106).
به نظر می‌رسد پس از افول سیراف و تغییر مسیر راههای بازرگانی پس کرانه‌های خلیج فارس از اهمیت جم نیز کاسته شده باشد؛ زیرا پس از سده‌های 3 و 4ق در منابع جغرافیایی و تاریخی از آن کمتر یاد شده است. در دورۀ قاجاریه جم و آبادیهای پیرامون آن، تابع حکومت فارس بودند. در این دوره فرهاد میرزا معتمدالدولـه ــ حاکم فـارس از 1293 تا 1295ق ــ برای سیاحت از شیراز به جم سفر کرد و دستور به آبادانی منطقۀ جم را داد (مصطفوی، 349). در همین دوره جم قریه‌ای از بلوک گله‌دار بوده است (فسایی، 2 / 1460؛ خورموجی، 99). فسایی مؤلف دورۀ قاجاریه به آبهای جاری و چشمه‌های شیرین و گوارای جم اشاره کرده است؛ او از چشمۀ جرم مشهدی در3 فرسخی جم و همچنین از چشمۀ هفت چاه در نیم فرسخی جنوب جم، و کوهی به نام جبل عالی در نزدیکی آنجا نام برده است (2 / 1592، 1599، 1634).
آرنولد ویلسن که در اواخر دورۀ قاجاریه از بندر طاهری به جم سفر کرده، به جاده‌ای کاروان رو که از آنجا میوه به بندر طاهری حمل می‌کردند، اشاره کرده است. همو در پایین تپه‌ای در جم به وجود ویرانه‌هایی اشاره نموده که به زعم او محل ییلاق پرتغالیها بوده است (ص 94، حاشیۀ 1).
اسماعیل بن محمد ریزی، صاحب کتاب حیات النفـوس ــ در فلسفۀ اشـراق ــ از مشاهیر جم در سدۀ 7ق / 13م است. او که در روزگار فرمانروایی اتابک یوسف شاه پسر الب ارسلان ارغون (حک‍ 673-687 ق / 1274- 1288م)، از اتابکان لر بزرگ می‌زیسته، چون یوسف شاه را علاقه‌مند به اندیشه‌های فلسفی یافته بود، نخست رساله‌ای با عنوان رسالۀ نصرتیه و سپس رساله‌ای مفصل‌تر به نام حیات النفوس را برای آشنایی بیشتر او با مسائل فلسفی به زبان فارسی به نگارش درآورده است (نک‍ : ریزی، 17-20).

مآخذ

ابن فقیه، احمد، البلدان، به کوشش یوسف هادی، بیروت، 1416ق / 1996م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م؛ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ اقتداری، احمد، آثار شهرهای باستانی (سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان)، تهران، 1348ش؛ پاپلی‌یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ جعفری، عباس، دایرة المعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ همو، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ جغرافیای استان بوشهر، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1384ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حمیدی، جعفر، فرهنگ‌نامۀ بوشهر، تهران، 1380ش؛ خورموجی، جعفر، نزهت الاخبار، به کوشش علی آل داود، تهران، 1380ش؛ «درگاه ملی آمار» (نک‍ : مل‍ ، SCI)؛ ریزی، اسماعیل، حیات النفوس، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1369ش؛ سمسار، محمدحسن، جغرافیای تاریخی سیراف، تهران، 1357ش؛ «شهرستان جم» (نک‍ : مل‍ ، بوشهر)؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1368ش، ج 119؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1343ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1388ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Boushehr, www. Boushehrvet.ir / index.php?option=com; SCI, www.sci. org.ir / portal / faces / public / census85; Vanden Berghe, L., «Récentes découvertes de monuments sassanides dans le Fārs», Iranica Antiqua, ed. R. Ghirshman and L. Vanden Berghe, Gent, 1961, vol. I; Wilson, A.T., The Persian Gulf, London, 1959.