جرقویه

جَرْقویه، در قدیم روستا و ناحیه‌ای کهن از توابع اصفهان و امروزه نام دو بخش از بخشهای شهرستان اصفهان به نامهای جرقویۀ سفلى و جرقویۀ علیا. دربارۀ سبب نام‌گذاری جرقویه آراء متفاوتی ابراز شده است که هیچ یک از آنها مستدل به نظر نمی‌رسد؛ ولی آنچه پذیرفتنی می‌نماید، این است که جرقویه را می‌توان معرب گرکویه دانست. در گویش محلی این بخش به نامهای گرکولا، گرگویه، گبرکویه و جرکوهه نیز خوانده می‌شود (شفیعی، 1، 3؛ جناب، 191).
بخشهای جرقویۀ علیا و سفلى که در جنوب خاوری استان اصفهان واقع شده، از شمال به بخشهای کوهپایه و حومۀ اصفهان، از جنوب به شهرستان آباده در استان فارس، از باختر به شهرستان شهرضا در استان اصفهان، از شمال خاوری به باتلاق گاوخونی، و از خاور و جنوب خاوری به شهرستانهای صدوق و ابرکوه در استان یزد محدود است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 71/ 69). بخشهای جرقویۀ سفلى و علیا دارای آب و هوای خشک بیابانی است؛ زمستانهایی سرد و تابستانهایی گرم دارد. آبهای زیرزمینی آن شور، و پوشش گیاهی آن به سبب کمی بارندگی (کمتر از 100 میلیمتر در سال) ناچیز است. زاینده رود از شمال اراضی بخش جرقویۀ سفلى می‌گذرد و در تأمین بخشی از آب کشاوری منطقه دارای اهمیت است (نک‍ : ادامۀ مقاله). بیشتر رودهای این ناحیه را رودهایی فصلی تشکیل می‌دهند که مهم‌ترین آنها رود ایزدخواست و سه‌گنبد است که در نهایت به باتلاق گاوخونی می‌ریزند (فرجی، 1/ 317؛ جرقویه، بش‍‍ ؛ جعفری، رودها...، 117، 281؛ افشین، 1/ 63-64). کوههای سُرخاب (610‘2 متر) و گِلِه (510‘2 متر)، در بخش جرقویۀ علیا، و کوههای لاختَنی (331‘2 متر)، و دره باغ (395‘2 متر) در بخش جرقویۀ سفلى از مهم‌ترین کوههای مرتفع این بخشها به شمار می‌روند (جعفری، کوهها...، 187، 211، 306، 411، 479، 490، 504، 529؛ فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 2/ 124، 168).
اقتصاد بخشهای جرقویۀ سفلى و علیا برپایۀ کشاورزی، دامداری، کارگری در معدن و صنایع دستی استوار است. گندم، جو، تره‌بار، انگور و انار از عمده محصولات کشاورزی آنجا ست. آب مورد نیاز اهالی برای آشامیدن و کشاورزی از زاینده‌رود، قنات و چاه تأمین می‌شود. قالی‌بافی از جمله صنایع دستی این نواحی است که درگذشته نیز رونقی چشمگیر داشته است. قالیهای بافت این دو بخش دارای طرحهای نائینی و نجف‌آبادی و نقشهای ترنجی، لچکی، بوته‌ای و افشان است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 71/ 70). افزون بر اینها بخش معدن از دیگر منابع اقتصادی منطقه است. معادن سنگ نمک در آبادی حبیب‌آباد واقع در بخش جرقویۀ سفلى، و معدن سنگ ساختمانی کوه سفید واقع در بخش جرقویۀ علیا از آن جمله‌اند ( اسناد...، 79؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).

پیشینۀ تاریخی

جرقویه در روزگاران گذشته بر سر راه یکی از شاخه‌های جادۀ ابریشم قرار داشت و تا پیش از احداث راههای امروزی بر سر راه کاروا‌ن‌رو شمال به جنوب ایران بود. وجود بازار و دژی به نام میرحیدر در 15 کیلومتری جنوب آبـادی پیکان واقـع در بخش جرقویۀ سفلـى ــ کـه بنـا به گفتـۀ اهالی منطقه از یادگارهای دورۀ ساسانی است ــ بیانگر رونق و آبادانی این ناحیه در آن روزگاران است (شفیعی، 31).
به گزارش جابری انصاری جرقویه در سدۀ 5 ق/ 11م، به روزگار دیلمیان از بلوکات فارفاآن رودشت به شمار می‌رفته است (ص 21-22). امروزه فارفان بر روستایی در دهستان رودشت از توابع بخش بن رود واقع در شهرستان اصفهان اطلاق می‌شود. ظاهراً یاقوت نخستین جغرافی‌نویسی است که از جرقویه یاد کرده است. او جرقویه (جرقوه) را در سدۀ 7ق روستایی از توابع جی اصفهان به شمار آورده، و زبیر بن محمد، از محدثان بنام را منسوب بدانجا دانسته است (2/ 63). حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق ازشهری به نام قولنجان از اعمال قمشه یاد کرده است (ص 123). امروزه ویرانه‌های این شهر در نزدیکی آبادی اسفنداران از توابع بخش جرقویۀ علیا برجا ست (جناب، 192).
از وضعیت جرقویه در سده‌های بعدی آگاهیهای چندانی در دست نیست؛ همین‌قدر می‌دانیم که این ناحیه به هنگام شورش افغانها مانند دیگر نواحی اصفهان آسیب بسیار دید (نک‍ : شفیعی، 79). در دورۀ قاجاریه جرقویه از بلوکات اصفهان به شمار می‌رفته، و بر دو بخش جرقویۀ علیا و سفلى به مرکزیت آبادی پیکان تقسیم می‌شده است (زین‌العابدین، 199؛ اعتمادالسلطنه، 4/ 2186). جرقویه در آن روزگار ناحیه‌ای آباد و از لحاظ کشاورزی پررونق به شمار می‌رفته، چندان که محصول پنبۀ آن از حیث نرمی و سفیدی برتر از پنبه‌های دیگر نواحی ایران و حتى مصر و هند دانسته شده است. به نوشتۀ اعتمادالسلطنه گندم و تریاک جرقویه از گندم و تریاک بیشتر نواحی اصفهان بهتر بوده است (4/ 2186-2187). بعضی محصولات آن همچون پنبۀ کاغذی و گیوۀ پیکانی که درگذشته در آبادی پیکان بافته می‌شده، از اشتهار برخوردار بوده است (اصفهانی، 320). جرقویۀ سفلى و علیا در اواخر دورۀ قاجار از توابع شهرضا به شمار می‌رفت، ولی در 1333ش برپایۀ قانون تقسیمات کشوری به شهرستان اصفهان پیوست (شفیعی، 138).
بنا به تصویب‌نامۀ هیئت وزیران در 1369ش، دو ناحیۀ جرقویۀ علیا و سفلى به بخشی واحد و به مرکزیت آبادی نیک‌‌آباد بدل شد که مشتمل بر 4 دهستان جرقویۀ علیا، جرقویۀ وسطى، جرقویۀ سفلى و رامشه بود (مجموعۀ قوانین...، 803). سرانجام بخش جرقویه در 1374ش به دو بخش جرقویۀ سفلى و جرقویۀ علیا تقسیم شد.
امروزه (1388ش) بخش جرقویۀ علیا به مرکزیت حسن‌آباد مشتمل بر دو دهستان جرقویۀ علیا و رامشه و یک شهر به نام حسن‌آباد و 14 آبادی است. بخش جرقویۀ سفلى به مرکزیت نیک‌آباد مشتمل بر دو دهستان جرقویۀ سفلى و جرقویۀ وسطى و 3 شهر محمدآباد، نیک‌آباد و نصرآباد و 29 آبادی است. در سرشماری 1385ش، بخش جرقویۀ سفلى 473‘5 تن و بخش جرقویۀ علیا 053‘4 تن جمعیت داشته است («درگاه...»، بش‍ ‌). بنابر سرشماری عشایر کوچنده در 1377ش، 559 خانوار کوچنده از ایل جرقویه زمستانها را در اراضی دو دهستان جرقویۀ سفلى و وسطى از توابع بخش جرقویۀ سفلى می‌گذرانند و 15 خانوار از این ایل در دهستان رامشه از توابع بخش جرقویۀ علیا به سر می‌برند (سرشماری...، 35).
دژهای کیوان، رامشه، سیان، آذرخواران، نیک‌آباد، محمدآباد و مسجد آیینۀ دستگرد، مسجد جامع پیکان و مسجد جامع محمدآباد و منزل اسدالله‌خان در آبادی گنج‌آباد، امامزاده عبدالمظفر در آبادی سیان، غار فریدون در جنوب آبادی پیکان، چشمۀ محمد نوجوان و بوستان ملی حفاظت شدۀ کلاه قاضی از جمله بناهای تاریخی و مذهبی و جاذبه‌های طبیعی این نواحی به شمار می‌آیند. نامدارترین مشاهیری که به این ناحیه منسوب‌اند، اینان‌اند: زبیر بن محمد، از محدثان سدۀ 7ق؛ سیدحسن طباطبایی رامشه‌ای، شاعر و خوشنویس سدۀ 13ق؛ میرزا محمدرضا خلیفه سلطانی جرقویه‌ای اصفهانی، متخلص به حامد از شعرای روزگار فتحعلی‌شاه قاجار؛ و حاج میرزا محمدامین صفوی محمدآبادی، شاعر دورۀ ناصری (شفیعی، 176، 179-180، 184، 190-191).

مآخذ

اسناد معادن ایران (1300-1332ش)، به کوشش مهشید لطیفی‌نیا، تهران، 1376ش؛ اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1368ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری و همۀ جهان، اصفهان، 1321ش؛ جرقویه (نک‍ : مل‍ ‌)؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ همو، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368ش؛ جناب، علی، الاصفهان، اصفهان، 1371ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ «درگاه ملی آمار» (نک‍ : مل‍ ، SCI)؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحة، تهران، 1315ق؛ سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده (1377ش)، جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1378ش؛ شفیعی‌ نیک‌آبادی، علی، گرکویه (جرقویه) سرزمینی ناشناخته بر کران کویر، اصفهان، 1372ش؛ فرجی، عبدالرضا، جغرافیای کامل ایران، تهران، 1366ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1367ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ مجموعۀ قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور، حوزۀ معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر انتخابات، تهران، 1370ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: