جبله
جَبَله، شهری بندری در غرب سوریه در استان لاذقیه. این شهر با 875‘70 تن جمعیت (1386ش/ 2007م)، در دشتی ساحلی در 30 کیلومتری جنوب بندر لاذقیه در کنار دریای مدیترانه واقع است ( المعجم ...، 2/ 630؛ «فرهنگ ... »). در دشت جبله زراعت و باغداری رونق فراوان دارد و گندم، جو، حبوبات، پنبه، تنباکو، مرکبات و زیتون از عمده‌ترین محصولات کشاورزی آنجا ست ( المعجم، همانجا).
برخی نام جبله را برگرفته از نام گابالا در زبان یونانی دانسته‌اند؛ اما برخی دیگر این نام را به جبلة بن ایهم (د 20ق)، آخرین امیر غسانی شام، منسوب می‌دارند که هنگام مهاجرت از جزیرة العرب به قلمرو رومیها، در این منطقه اقامت گزید (همانجا؛ IA, III/ 36).
برپایۀ آثار باستانی به دست آمده در این شهر، برخی قدمت جبله را به روزگار کنعانیان می‌رسانند، اما آنچه مسلم است این بندر در دورۀ فنیقیها از بندرهای مهم تجارتی به شمار می‌رفته است ( المعجم، همانجا؛ EI2). این شهر در 64 ق‌م به استیلای رومیها درآمد و تجارت و بازرگانی در این بندر رشد و رونق یافت. در زمان فرمانروایی یوستی‌نیانوس (حک 527-565 م) در آنجا قلعه‌ای با شکوه ساخته شد که بیشتر ساکنان آنجا را راهبان مسیحی تشکیل می‌دادند (نک : بلاذری، 182؛ نیز نک : «تاریخ مدینة ...»، بش ).
جبله در زمان فتوح عربها در شام، در 17ق/ 638 م به فرماندهی عبادة بن صامت گشوده شد (واقدی، 2/ 36؛ بلاذری، همانجا). به دنبال تصرف این شهر به دست عربها، رومیها آنجا را ترک کردند. معاویة بن ابی سفیان در بیرون از حصارِ شهرِ دورۀ رومیها، قلعۀ دیگری بنیاد نهاد و دسته‌هایی از سپاهیان عرب را در آنجا مستقر کرد (نک : همانجا). به گزارش یعقوبی ( تاریخ، 2/ 491) در 245ق/ 859 م، زمین لرزه‌ای شدید در جبله و همچنین لاذقیه روی داد و منجر به کشته شدن بسیاری از اهالی آنجا شد (نیز نک : ابن اثیر، 7/ 87)؛ اما با توجه به گزارشهای جغرافیانویسان اسلامی در سده‌های 3 و 4ق جبله پس از وقوع زمین لرزه می‌بایست رونق و اعتبار گذشتۀ خود را بازیافته باشد، زیرا این شهر در آن روزگار از شهرهای ثغور بحریه، در سواحل جند حمص به شمار می‌رفته است و ساکنان آن را همدانیها و گروههایی از اقوام قیس و ایاد تشکیل می‌داده‌اند (ابن خردادبه، 255؛ یعقوبی، « البلدان»، 324-325؛ مقدسی، 154).
جبله در دورۀ حکومت حمدانیان در قلمرو آنان قرار داشت («تاریخ مدینة»، بش ). در 358ق/ 969م، رومیها دوباره این شهر را تصرف کردند (همانجا؛ نک : ابن اثیر، 8/ 596-597) و در 473ق/ 1080م، قاضی تنوخی معروف به ابن ضلیعه، به کمک قاضی جلال الدین بن عمار، حاکم طرابلس، جبله را از رومیها بازپس گرفت (نک : یاقوت، 2/ 25؛ «تاریخ مدینة»، بش ).
در 494ق/ 1101م، صلیبیها به جبله حمله کردند؛ ابومحمد عبید الله بن منصور معروف به ابن صلیحه، قاضی جبله، با صلیبیها به مبارزه پرداخت و آنان را شکست داد. در اثنای این درگیریها، یکی از برجهای دیوار جبله ویران گردید. ابن صلیحه آن را بازسازی کرد، اما چون یارای مقاومت در برابر صلیبیها را نداشت، از اتابک طغتکین (از اتابکان دمشق نک : ه د، بوری، بنی) تقاضای کمک کرد و خود راهی دمشق شد. اتابک طغتکین نیز جبله را به پسرش تاج الملوک بوری واگذارد (ابن اثیر، 10/ 310-311)، اما به سبب بدرفتاری تاج الملوک بوری، اهالی جبله از حاکم طرابلس خواستند تا جبله را به حاکمیت خود درآورد. حاکم طرابلس نیز، فخر الملک (از خاندان بنی عمار) را به آنجا فرستاد. فخر الملک بر استحکامات جبله در برابر تهاجمهای صلیبیها افزود، اما آنان در 499ق/ 1106م دوباره این شهر را تصرف کردند (همو، 10/ 312، 411)، تا آنکه فخر الملک بن عمار در 502 ق این شهر را از آنان باز پس گرفت (همو، 10/ 454)، اما دوباره جبله به دست صلیبیها افتاد (ابن شحنه، 217؛ «تاریخ مدینة»، بش ).
در 18 جمادی الاول 584 ق/ 15 ژوئیۀ 1188م، صلاح الدین ایوبی جبله را از تصرف صلیبیها درآورد. به دنبال فتح جبله به دست ایوبیان، صلیبیها در کنار دو قلعۀ شهر ساکن شدند و شماری از امرای آنان با مسلمانانی که در انطاکیه اسیر بودند، مبادله شدند (نک : عماد الدین، 233-234؛ ابن شداد، 89؛ ابن اثیر، 12/ 7-8). پس از مرگ صلاح الدین (589 ق) نواحی ساحلی شام و از جمله جبله و لاذقیه به حاکمیت ملک ظاهر، یکی از پسران صلاح الدین درآمد (ابن اثیر، 12/ 109-110؛ رشید الدین، 1/ 357).
در 601 ق صلیبیها به جبله حمله کردند، اما در 618 ق/ 1221م، میان آنان و مسلمانان صلح برقرار شد (مقریزی، 1/ 277، 327). یاقوت (د 626 ق) جبله را قلعه‌ای مشهور در ساحل شام و از توابع حلب ذکر کرده است که ظاهراً تا روزگار حیات او در تصرف مسلمانان بوده است (همانجا). در 628 ق صلیبیهای ساکن در شام به جبله حمله بردند، آنجا را غارت کردند و عده‌ای از اهالی آن را به اسارت گرفتند (ابن اثیر، 12/ 504).
در 684 ق/ 1285م، ناصر محمد قلاوون، از ممالیک بحری مصر و شام این شهر را تسخیر کرد (نک : EI2؛ بازورث، 105، 108-109). در دورۀ حکومت ممالیک زائران بسیاری برای دیدن مقبره‌ای منسوب به ابراهیم ادهم، عارف سدۀ 2ق، به این شهر سفر می‌کردند که موجب رونق و شکوفایی آنجا شد (ابن بطوطه، 97، 295؛ ابوالفدا، 254-255؛ حافظ ابرو، 1/ 342؛ EI2). در 922ق/ 1516م عثمانیان سرزمینهای شام و از جمله جبله را بر قلمرو خود افزودند و به مدت 4 سده در استیلای خود داشتند تا آنکه در اوایل سدۀ 20م با تجزیۀ امپراتوری عثمانی و تشکیل کشور سوریه در قلمرو این کشور قرار گرفت («تاریخ مدینة»، بش ؛ EI2).
دانشمندانی چون یوسف بن بحر جبلی و احمد بن محمد بن ابراهیم انصاری جبلی به این شهر منسوب‌اند (یاقوت، 2/ 26).
مآخذ
ابن اثیر، الکامل؛ ابن بطوطه، رحلة، به کوشش طلال حرب، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ ابن خردادبه، عبید الله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/ 1889م؛ ابن شحنه، محمد، الدر المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، به کوشش عبد الله محمد درویش، دمشق، 1404ق؛ ابن شداد، یوسف، النوادر السلطانیة، به کوشش جمال الدین شیال، قاهره، 1964م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش دوسلان، پاریس، 1840م؛ بازورث، ک.ا.، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1371ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبد الله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ «تاریخ مدینة جبلة» (نک : مل ْ «سایت... »)؛ حافظ ابرو، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، 1375ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373ش؛ عماد الدین کاتب، محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، به کوشش محمد محمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر؛ المعجم الجغرافی، به کوشش عماد مصطفى طلاس، دمشق، 1992م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد عبد القادر عطا، بیروت، 1418ق/ 1997م؛ واقدی، محمد، فتوح الشام، بیروت، دار الجیل؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، « البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ همو، تاریخ، بیروت، 1415ق/ 1995م؛ نیز: